Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Ғағауыздар (ғағ. Gagauzlar) — Солтүстік-батыс Қара теңіз аймағындағы түркі тілдес халық. Олар негізінен Молдованың оңтүстігіндегі Буджак тарихи аймағында (Гагаузия автономды аумақтық бірлігі), сондай-ақ Украинаның іргелес облыстарында (Одесса және Запорожье облыстарында) тұрады. Молдовадағы халық саны 151,6 мың адамды құрайды. (2004, санақ), оның ішінде Гагаузияда – 128,6 мың адам, Украинада – 31,9 мың адам (2001, халық санағы),. сондай-ақ Болгарияда (1,4 мың адам), Румынияда (1,5 мың), Грекияда (3 мың адам), Түркияда (14 мың адам), Ресейде (13,7 мың адам) тұрады. Қазақстан, Өзбекстан және Орталық Азияда олар өздерін жиі болгарлар деп атайды. Қазіргі ғағауыздардың жалпы саны шамамен 250 мың адамды құрайды.
| Ғағауыздар | |
| Gagauzlar | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 250 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Молдова | 151 600 |
 Украина | 31 900 |
 Түркия | 14 000 |
 Ресей | 13 700 |
 Грекия | 3 000 |
 Румыния | 1 500 |
 Болгария | 1 400 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Эндоэтнонимі
Румын тілінде – «Găgăuzi»; болгар тілінде – «Гагаузи»; украин тілінде – «Гагаузи»; орыс тілінде – «Гагаузы»; түрік тілінде – «Gagavuzlar»; татар тілінде – «Гагавызлар»; грек тілінде - «Γκαγκαούζοι»; әзірбайжан тілінде – «Qaqauzlar»; қырым-татар тілінде – «Ğağauzlar»; мажар тілінде - «Gagauzok»; ағылшын тілінде – «Gagauzs»; испан тілінде - «Gagauzos»; латыш тілінде – «Gagauzs».
Шығу тегі
Ғағауыздардың шығу тегі туралы әр түрлі болжамдар бар:
- Ғағауыздардың арғы бабалары — түркі тілдес халықтар: оғыздар, печенегтер, құмандар;
- Түркияда селжүктік теория кең таралған: ғағауыздар - XIII ғасырда қоныс аударған және қыпшақтармен бірге Оғыз мемлекетінің негізін қалаған селжүк-түріктердің ұрпақтары;
- Болгарияда ғағауыздар түріктенген болгарлардың ұрпақтары деген болжам ең көп тараған;
- Ғағауыздар — VII ғасырда Еділ жағасынан Балқанға қоныс аударып, IX ғасырда христиан дінін қабылдаған түркі бұлғарлардың ұрпақтары. Оның заманауи лингвистикалық негіздері жоқ. Жоғарыда аталған топтардың барлығы ғағауыз халқының этногенезіне қатысқан болуы әбден мүмкін.
Генетикалық шығу тегі
Түрлі елді мекендерден келген ғағауыздармен жүргізілген генетикалық құраушының соңғы зерттеуі олардың шығу тегін нақты нақтыламады. Зерттеушілер генетикалық жағынан ғағауыздардың біртекті емес екенін атап өтті. Бір үлгіде балқандық тұқым ғағауыздар арасында табылса, басқаларында - түрік (селжүк) тұқымы табылды. Бұл ғағауыз халқының сыртқы, физикалық ерекшеліктерінде де байқалады. Ғағауыздар Y-ДНҚ гаплогруппаларына жатады: I2 (23,6%), R1a (19,1%), G (13,5%), R1b (12,4%), E1b1b1a (11,1%), J2 (5,6%) және N (2,2%). Y-ДНҚ филогенетикалық талдауы ғағауыздардың македондармен, болгарлармен, сербтермен және басқа да Балқан халықтарымен ең жақын туыстығын көрсетеді. Гаплотиптерді егжей-тегжейлі зерттеу ғағауыздар мен түрік тармақтары арасындағы кейбір байланыстарды анықтай келе, селжүктік болжамын біраз растайды.
Лингвистикалық ерекшеліктері
Ғағауыздардың халық ретінде қалыптасуының біріктіруші факторлары оларды Балқанның қалған тұрғындарынан ерекшелендірген түркі тілі мен христиан діні болды деп жорамалдау қисынды. Зерттеу авторлары, сонымен қатар, түркі тілі кірме, ал ғағауыздардың ата-бабасы Балқанның байырғы тұрғындары деген болжам ұсынды.
Нәсілі
Олар үлкен европеоид нәсілінің Жерорта теңізі кіші нәсіліне жатады.
Тілі
Ғағауыз тілі — түркі тілдер отбасына жатады және Молдованың оңтүстігінде орналасқан Ғағауыз автономиялық облысының ресми тілі болып табылады. Ғағауыз тілі Украина, Болгария, Ресей және ғағауыздар тұратын басқа елдерде де қолданылады. Ғағауыз тілі түрік және әзірбайжан сияқты басқа түркі тілдерімен ұқсастықтары бар, сонымен қатар ғағауыз халқының тарихы мен мәдениетін көрсететін ерекше белгілері бар. Алайда, қазіргі уақытта ғағауыз тіліне қауіп төніп тұр, өйткені көптеген ғағауыздар румын тілінде немесе басқа тілдерде сөйлейді, ал жас ұрпақ күнделікті өмірде кең таралған тілдерді қолдануды жөн көреді.
Жазуы
ХХ ғасырдың ортасына дейін ғағауыз тілі жазуы болған жоқ. Тек 1957 жылы орыс әліпбиі негізінде жаңа алфавит құрылды. Қазіргі жазуы латын әліпбиіне негізделген:
Aa Ää Bb Cc Çç Dd Ee Ff Gg Hh Iı İi Jj Kk Ll Mm Nn Oo Öö Pp Rr Ss Şş Tt Uu Üü Vv Yy Zz
Діні
Ғағауыздархалық санасында ежелгі пұтқа табынушылық нанымдарымен араласқан христиан дінін ұстанады. Әулие Николай күні ерлердің мерекесі болып саналды: гагауздар туған күн иелеріне жиналып, шулы той жасады. Кезінде ғағауыздардың ата-бабаларының тотемдік жануары қасқыр культі әлі де ерекше маңызға ие. Тәуелсіз Ғағаузияның бірінші туында жануардың басы бейнеленген. Бұрын қасқыр қорғаныш тұмары болып саналса, бүгінде көптеген ұлт өкілдері киелі жануардың бейнесі бар кулондарды тағады.
Тарихы
Осы кезге дейін ғағауыз халқының аты аталатын XIX ғасырға дейінгі бірде-бір тарихи құжат табылмағандықтан, ғағауыздардың тарихы әлі күнге дейін тарихшылардың дау-дамайына айналды. Төменде негізгі болжамдар келтірілген:
XIII ғасыр (1259-1320) - бұл Балқан түбегіндегі ғағауыздардың ата-бабаларын шоқындыру кезеңі, бұл негізінен әр түрлі Балқан аңыздарында әулие Георгий, әулие Илья, жарықшы Николай, әулие Симеон, әулие Наум немесе жарықшы Спиридон сияқты христиандық қасиетті адамдармен сәйкестендірілген аңызға айналған Сары Салтықтың миссионерлік қызметінің көпжылдық нәтижесінде мүмкін болды.
XIV ғасыр (1320-1347) - ғағауыздардың ата-бабалары қыпшақтан шыққан түркі тілдес христиан Балық бейдің басшылығымен тәуелсіз болгар Карвун кінәздігінде болған. Карвун жері (Karvunum Terra) қазіргі Болгарияның солтүстік-шығысында, орталығы Карвуна қаласында орналасқан.
XIV ғасыр (1347-1400) - ғағауыздар тәуелсіз болгар (Балықтың ұлы), одан кейін, 1386 жылдан бастап (Добричтің ұлы) қарамағында болды. Қазір - Болгарияның солтүстік-шығысы мен Румынияның оңтүстік-шығысындағы географиялық аймақ.
XIV-XIX ғасырлар (1400-1812) - ғағауыздар Осман империясының ішінде, Осман тарихи құжаттарында Өз уәлаяті деген атпен аталған, сол Добруджада, бұл қазақ тілінде «олардың отаны немесе олардың отбасы» дегенді білдіреді.
1597 жылдан бастап Осман империясының құрамындағы халық статистикасы бойынша қаласында өмір сүрген:
- христиан түркілер — 582 үй
- мұсылман түркілер — 410 үй
- гректер — 120 үй
- копттар — 31 үй
Осы статистикаға сәйкес, 1597 жылы Варнада тұратын халықтардың арасында болгарлар жоқ болғандықтан, болгарлар Варнаға жақында қоныстанды. Тағы бір қорытынды — Варна қаласының беткі адамдары ғағауыздар болды, өйткені Балқан түбегінде тек ғағауыздар ғана түркітілдес христиандар.
XVIII ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың басында Осман империясының әлсіреуіне байланысты Балқан түбегінің аумағы іс жүзінде анархияға айналды. Бұл кезең Балқан түбегінде халықтарды үрейлендірген бандалары Балқан тарихында кыржалылық деген атпен белгілі. Осы құбылысқа байланысты, сондай-ақ Ресей мен Осман империялары арасындағы соғыс Балқанда ұзақ жылдар бойы жүріп жатқандығына және Ресей Бессарабияда өмір сүруге қолайлы жағдай жасауына байланысты, шаруалардың бір бөлігі, соның ішінде ғағауыз халқы Балқан түбегінің аумағынан Бессарабия аумағына қоныс аударды.
Бессарабияға қоныс аудармаған ғағауыздардың негізгі бөлігі кейіннен Румыния мен Болгария арасындағы тарихи Добруджа шекарасында бөлініп, біртіндеп румындар мен болгарларға сіңісіп кетті.
ХІХ-ХХ ғасырлар (1812-1917 жж.) — Бессарабия аумағындағы Ресей империясына қоныс аударған ғағауыздар.
XX ғасыр:
- 1906 жылы қаңтарда — Бессарабияда 5 күн бойы өмір сүрген тәуелсіз Комрат Республикасы жарияланды.
- 1918-1940 жж — ғағауыздар Бессарабияны Румыниямен біріктіру нәтижесінде Румыния аумағында болды.
- 1940-1941 жж. — Молотов-Риббентроп пактісіне сәйкес, Бессарабия (Ақкерман аймағына кірді, 1940 ж. 7 желтоқсанынан бастап болып өзгертілді) тығыз тұратын ғағауыз халқының бір бөлігімен КСРО өтеді.
1940 жылы тамызда Молдавия АКСР-нан Молдавия Кеңестік Социалистік Республикасы (МКСР) құрылды. Ғағауыздардың көп бөлігі оның аумағында болды.
- 1941-1944 жж — Екінші дүниежүзілік соғыс кезеңі. Бессарабия аумағы Румынияның құрамына кірді.
- 1944 — 1990 жж. — ғағауыздар МКСР кірді.
- 19.08.1990 — 23.12.1994 — танылмаған Ғағауызстан Республикасының кезеңі.
- 23.12.1994 бастап — осы уақытқа дейін ғағауыздардың көп бөлігі Молдованың құрамындағы Ғағауызстан автономиялы аумақты бірліктің жерінде тұрады. Ғағауыз халқының аз бөлігі қазіргі Болгария аумағындағы Оңтүстік Добруджа аймағында тұрады, бірақ жас ұрпақ негізінен болгар тілінде сөйлейді.
Кәсібі
Ғағауыз халқының дәстүрлі кәсібінің негізі қой шаруашылығы басым болған мал шаруашылығы және егіншілік пен бау-бақшаны жүзім шаруашылығымен ұштастырған егіншілік болды. Ұлттық қолөнерінде - кілем, жүн, жібек маталарын тоқып-өндіру жұмыстары басым дамыған.
Ғағауыз халқының қолөнерінің ең танымал және өзіне тән түрлерінің бірі – кесте тігу және ұлттық киімдер. Ғағауыз әйелдері өздерінің көйлектеріне, орамалдарына және ұлттық киімнің басқа элементтеріне әртүрлі өрнектер мен ою-өрнектерді шебер кестелейді.
Ғағауыз халқының тағы бір халық қолөнері – керамика. Ғағауыз құмырашылары кәстрөлдер, тостағандар, құмыралар және басқа ыдыс-аяқтар сияқты керемет саз бұйымдарын жасайды. Ғағауыз халқының қолөнеріне талдың бұтақтарынан өру де жатады. Олар тал тоқу техникасын пайдалана отырып, қоржын, сөмке, қалпақ және басқа да бұйымдардың түр-түрін шебер жасайды.
Ғағауыз халық қолөнерінің элементтерінің бірі - зергерлік өнер. Ғағауыз зергерлері дәстүрлі техникалар мен мотивтерді пайдалана отырып, сақина, сырға, білезік және алқа сияқты ерекше зергерлік бұйымдарды жасайды.
Тұрмыс салты
Ғағауыз халқы қонақжайлылығымен, шынайылығымен, достық қарым-қатынасымен және жаңа таныстарға ашықтығымен танымал. Олар сондай-ақ әдетте шыдамды, еңбекқор және өз жұмыстарында ұқыпты. Ғағауыз халқының қауымдастық рухы күшті, олардың қауымдастығы дәстүрлі түрде бір-бірін қолдайтын және ортақ мақсаттарға бірге жұмыс істейтін отбасылық рулар төңірегінде ұйымдастырылған. Шешім қабылдауда және дәстүрді сақтауда маңызды рөлді ақсақалдар атқарады.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Дәстүрлі тұрғын үйі үш бөлмелі үйден тұрады, кіреберісі және қабырға бойында тіректермен бекітілген веранда бар. Бөлмелердің қабырғалары кілемдермен, негізінен гүл өрнектерімен, сүлгілермен, еденге кілем төсеніштерімен безендірілген.
Дәстүрлі киімдері
Ұлттық киімдері - әйелдер жеңі ұзын көйлек, жүннен иіріліп жасалған белбеу тағады және қалың шұғадан тігілген, кейде қой терісінен істелген жеңсіз қамзол киеді. Ерлер - кеудеше мен елтірі бас киім киіп, қызыл жуннен белбеу тағады.
Дәстүрлі тағамдары
Гагауздардың ұлттық тағамдарында көшпелі өмір салтына байланысты ет, сүт өнімдері мол. Отырықшы гагауз халқының халық асханасынан көшпелі өмірдің көптеген ерекшеліктерін байқауға болады (сүтті арнайы өңдеуде, етті сақтауда, теріде сақтау т.б.). Нан диетада маңызды орын алды. Пирогтар танымал, соның ішінде ірімшік қосылған қатпарлы қамыр (кыырма), тік бұрышты соустар (манжа) және желе.
Фольклоры
Гагауз фольклорының ең жарқын көріністерінің бірі – халық әндері, ертегілер мен аңыздарды қамтитын ауызша халық шығармашылығы. Гагауз халық әндері олардың тарихының, күнделікті өмірінің, сезімінің көрінісі. Олар қуаныш, қайғы, махаббат пен үмітті білдіріп, домбыра, баян сияқты дәстүрлі музыкалық аспаптармен сүйемелденеді. Гагауз ертегілері мен аңыздары мифологиялық және тарихи оқиғаларды, сондай-ақ ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан өнегелік сабақтар мен құндылықтарды жеткізеді.
Билер мен салт-дәстүрлер де гагауз фольклорының маңызды бөлігі болып табылады. Гагауз билері осы халықтың тұрмысы мен мәдениетінің сан алуан қырларын көрсетеді. Олар өткенмен байланыс, ұлттық болмыс пен салт-дәстүрді сақтаудың көрінісі.
Қазақстандағы ғағауыздар
18-19 ғасырлардағы орыс-түрік соғысы кезінде Ресейге Болгариядан қашып келген қоныс аударушылардың ұрпақтары. Екінші толқыны 1912-14 ж. Столыпин реформасы кезінде келген. Ұжымдастыру кезеінде (1928-38) бір тобы Оңтүстік Қазақстанға қоныс аударды. Қазақстандағы ғағауыздардың саны - 490 адам (2013).
Сілтеме
![image]()
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Ғағауыздар
Дереккөздер
- Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 12 қаңтар 2024.
- Ғағауыздар - Gagauzlar. Тексерілді, 12 қаңтар 2024.
- Ғағауыздар Мұрағатталған 27 Қаңтардың 2021 жылы. / Губогло М. Н., Фейгина Е. В., Колса М. М. //Сегіздік жол — Германдықтар [Электронды ресурс]. — 2006. — Б. 242—243. — (Үлкен ресейлік энциклопедия: [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов ; 2004—2017, т. 6). — ISBN 5-85270-335-4.
- Маринов, В. По въпроса за произхода на гагаузите в България Мұрағатталған 7 Шілденің 2016 жылы. // Сборник в чест на Йордан Захариев, София 1964, б. 157—158, 166—167
- Alexander Varzari, Vladimir Kharkov, Wolfgang Stephan, Valentin Dergachev, Valery Puzyrev. Searching for the origin of Gagauzes: inferences from Y-chromosome analysis // American Journal of Human Biology: The Official Journal of the Human Biology Council — 2009-5. — 21-том, 3-шығ. — Б. 326—336. — ISSN 1520-6300. — doi:10.1002/ajhb.20863
- Alena Kushniarevich, Olga Utevska, Marina Chuhryaeva, Anastasia Agdzhoyan, Khadizhat Dibirova. Genetic Heritage of the Balto-Slavic Speaking Populations: A Synthesis of Autosomal, Mitochondrial and Y-Chromosomal Data // PloS One — 2015. — 10-том, 9 -шығ. — С. e0135820. — ISSN 1932-6203. — doi:10.1371/journal.pone.0135820.
- Ғағауыздар-бірегей мұра, күшті рух. Тексерілді, 5 маусым 2024.
- Ғағауыз алфавиті. Тексерілді, 5 маусым 2024.
- Ғағауыздар – қасқырға табынатын жұмбақ халық. Тексерілді, 5 маусым 2024.
- Ғағауыздар. Тексерілді, 12 қаңтар 2024.
- Ғағауыздар. Тексерілді, 12 қаңтар 2024.
- Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Халық қолөнері. Тексерілді, 12 қаңтар 2024.
- В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 129. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- Әлем халықтары/Ғағауыздар. Тексерілді, 12 қаңтар 2024.
- Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 12 қаңтар 2024.
- Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 151. — ISBN 978-601-7472-88-7.
Автор: www.NiNa.Az
Жарияланған күні:
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, seks, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, порно, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, +18, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер, xxx, sex
Ғagauyzdar gag Gagauzlar Soltүstik batys Қara teniz ajmagyndagy tүrki tildes halyk Olar negizinen Moldovanyn ontүstigindegi Budzhak tarihi ajmagynda Gagauziya avtonomdy aumaktyk birligi sondaj ak Ukrainanyn irgeles oblystarynda Odessa zhәne Zaporozhe oblystarynda turady Moldovadagy halyk sany 151 6 myn adamdy kurajdy 2004 sanak onyn ishinde Gagauziyada 128 6 myn adam Ukrainada 31 9 myn adam 2001 halyk sanagy sondaj ak Bolgariyada 1 4 myn adam Rumyniyada 1 5 myn Grekiyada 3 myn adam Tүrkiyada 14 myn adam Resejde 13 7 myn adam turady Қazakstan Өzbekstan zhәne Ortalyk Aziyada olar ozderin zhii bolgarlar dep atajdy Қazirgi gagauyzdardyn zhalpy sany shamamen 250 myn adamdy kurajdy ҒagauyzdarGagauzlarBүkil halyktyn sany250 000En kop taralgan ajmaktar Moldova151 600 Ukraina31 900 Tүrkiya14 000 Resej13 700 Grekiya3 000 Rumyniya1 500 Bolgariya1 400Tilderigagauyz tiliDinihristiandykEndoetnonimiRumyn tilinde Găgăuzi bolgar tilinde Gagauzi ukrain tilinde Gagauzi orys tilinde Gagauzy tүrik tilinde Gagavuzlar tatar tilinde Gagavyzlar grek tilinde Gkagkaoyzoi әzirbajzhan tilinde Qaqauzlar kyrym tatar tilinde Gagauzlar mazhar tilinde Gagauzok agylshyn tilinde Gagauzs ispan tilinde Gagauzos latysh tilinde Gagauzs Shygu tegiҒagauyzdardyn shygu tegi turaly әr tүrli bolzhamdar bar Ғagauyzdardyn argy babalary tүrki tildes halyktar ogyzdar pechenegter kumandar Tүrkiyada selzhүktik teoriya ken taralgan gagauyzdar XIII gasyrda konys audargan zhәne kypshaktarmen birge Ogyz memleketinin negizin kalagan selzhүk tүrikterdin urpaktary Bolgariyada gagauyzdar tүriktengen bolgarlardyn urpaktary degen bolzham en kop taragan Ғagauyzdar VII gasyrda Edil zhagasynan Balkanga konys audaryp IX gasyrda hristian dinin kabyldagan tүrki bulgarlardyn urpaktary Onyn zamanaui lingvistikalyk negizderi zhok Zhogaryda atalgan toptardyn barlygy gagauyz halkynyn etnogenezine katyskan boluy әbden mүmkin Genetikalyk shygu tegi Tүrli eldi mekenderden kelgen gagauyzdarmen zhүrgizilgen genetikalyk kuraushynyn songy zertteui olardyn shygu tegin nakty naktylamady Zertteushiler genetikalyk zhagynan gagauyzdardyn birtekti emes ekenin atap otti Bir үlgide balkandyk tukym gagauyzdar arasynda tabylsa baskalarynda tүrik selzhүk tukymy tabyldy Bul gagauyz halkynyn syrtky fizikalyk erekshelikterinde de bajkalady Ғagauyzdar Y DNҚ gaplogruppalaryna zhatady I2 23 6 R1a 19 1 G 13 5 R1b 12 4 E1b1b1a 11 1 J2 5 6 zhәne N 2 2 Y DNҚ filogenetikalyk taldauy gagauyzdardyn makedondarmen bolgarlarmen serbtermen zhәne baska da Balkan halyktarymen en zhakyn tuystygyn korsetedi Gaplotipterdi egzhej tegzhejli zertteu gagauyzdar men tүrik tarmaktary arasyndagy kejbir bajlanystardy anyktaj kele selzhүktik bolzhamyn biraz rastajdy Lingvistikalyk erekshelikteri Ғagauyzdardyn halyk retinde kalyptasuynyn biriktirushi faktorlary olardy Balkannyn kalgan turgyndarynan erekshelendirgen tүrki tili men hristian dini boldy dep zhoramaldau kisyndy Zertteu avtorlary sonymen katar tүrki tili kirme al gagauyzdardyn ata babasy Balkannyn bajyrgy turgyndary degen bolzham usyndy NәsiliOlar үlken evropeoid nәsilinin Zherorta tenizi kishi nәsiline zhatady TiliҒagauyz tili tүrki tilder otbasyna zhatady zhәne Moldovanyn ontүstiginde ornalaskan Ғagauyz avtonomiyalyk oblysynyn resmi tili bolyp tabylady Ғagauyz tili Ukraina Bolgariya Resej zhәne gagauyzdar turatyn baska elderde de koldanylady Ғagauyz tili tүrik zhәne әzirbajzhan siyakty baska tүrki tilderimen uksastyktary bar sonymen katar gagauyz halkynyn tarihy men mәdenietin korsetetin erekshe belgileri bar Alajda kazirgi uakytta gagauyz tiline kauip tonip tur ojtkeni koptegen gagauyzdar rumyn tilinde nemese baska tilderde sojlejdi al zhas urpak kүndelikti omirde ken taralgan tilderdi koldanudy zhon koredi ZhazuyHH gasyrdyn ortasyna dejin gagauyz tili zhazuy bolgan zhok Tek 1957 zhyly orys әlipbii negizinde zhana alfavit kuryldy Қazirgi zhazuy latyn әlipbiine negizdelgen Aa Aa Bb Cc Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Oo Pp Rr Ss Ss Tt Uu Uu Vv Yy ZzDiniҒagauyzdarhalyk sanasynda ezhelgi putka tabynushylyk nanymdarymen aralaskan hristian dinin ustanady Әulie Nikolaj kүni erlerdin merekesi bolyp sanaldy gagauzdar tugan kүn ielerine zhinalyp shuly toj zhasady Kezinde gagauyzdardyn ata babalarynyn totemdik zhanuary kaskyr kulti әli de erekshe manyzga ie Tәuelsiz Ғagauziyanyn birinshi tuynda zhanuardyn basy bejnelengen Buryn kaskyr korganysh tumary bolyp sanalsa bүginde koptegen ult okilderi kieli zhanuardyn bejnesi bar kulondardy tagady TarihyOsy kezge dejin gagauyz halkynyn aty atalatyn XIX gasyrga dejingi birde bir tarihi kuzhat tabylmagandyktan gagauyzdardyn tarihy әli kүnge dejin tarihshylardyn dau damajyna ajnaldy Tomende negizgi bolzhamdar keltirilgen Ғagauyzstan XIII gasyr 1259 1320 bul Balkan tүbegindegi gagauyzdardyn ata babalaryn shokyndyru kezeni bul negizinen әr tүrli Balkan anyzdarynda әulie Georgij әulie Ilya zharykshy Nikolaj әulie Simeon әulie Naum nemese zharykshy Spiridon siyakty hristiandyk kasietti adamdarmen sәjkestendirilgen anyzga ajnalgan Sary Saltyktyn missionerlik kyzmetinin kopzhyldyk nәtizhesinde mүmkin boldy XIV gasyr 1320 1347 gagauyzdardyn ata babalary kypshaktan shykkan tүrki tildes hristian Balyk bejdin basshylygymen tәuelsiz bolgar Karvun kinәzdiginde bolgan Karvun zheri Karvunum Terra kazirgi Bolgariyanyn soltүstik shygysynda ortalygy Karvuna kalasynda ornalaskan XIV gasyr 1347 1400 gagauyzdar tәuelsiz bolgar Balyktyn uly odan kejin 1386 zhyldan bastap Dobrichtin uly karamagynda boldy Қazir Bolgariyanyn soltүstik shygysy men Rumyniyanyn ontүstik shygysyndagy geografiyalyk ajmak XIV XIX gasyrlar 1400 1812 gagauyzdar Osman imperiyasynyn ishinde Osman tarihi kuzhattarynda Өz uәlayati degen atpen atalgan sol Dobrudzhada bul kazak tilinde olardyn otany nemese olardyn otbasy degendi bildiredi 1597 zhyldan bastap Osman imperiyasynyn kuramyndagy halyk statistikasy bojynsha kalasynda omir sүrgen hristian tүrkiler 582 үj musylman tүrkiler 410 үj grekter 120 үj kopttar 31 үj Osy statistikaga sәjkes 1597 zhyly Varnada turatyn halyktardyn arasynda bolgarlar zhok bolgandyktan bolgarlar Varnaga zhakynda konystandy Tagy bir korytyndy Varna kalasynyn betki adamdary gagauyzdar boldy ojtkeni Balkan tүbeginde tek gagauyzdar gana tүrkitildes hristiandar XVIII gasyrdyn ayagy men XIX gasyrdyn basynda Osman imperiyasynyn әlsireuine bajlanysty Balkan tүbeginin aumagy is zhүzinde anarhiyaga ajnaldy Bul kezen Balkan tүbeginde halyktardy үrejlendirgen bandalary Balkan tarihynda kyrzhalylyk degen atpen belgili Osy kubylyska bajlanysty sondaj ak Resej men Osman imperiyalary arasyndagy sogys Balkanda uzak zhyldar bojy zhүrip zhatkandygyna zhәne Resej Bessarabiyada omir sүruge kolajly zhagdaj zhasauyna bajlanysty sharualardyn bir boligi sonyn ishinde gagauyz halky Balkan tүbeginin aumagynan Bessarabiya aumagyna konys audardy Bessarabiyaga konys audarmagan gagauyzdardyn negizgi boligi kejinnen Rumyniya men Bolgariya arasyndagy tarihi Dobrudzha shekarasynda bolinip birtindep rumyndar men bolgarlarga sinisip ketti Ғagauyz zhastary men kariyalary HIH HH gasyrlar 1812 1917 zhzh Bessarabiya aumagyndagy Resej imperiyasyna konys audargan gagauyzdar XX gasyr 1906 zhyly kantarda Bessarabiyada 5 kүn bojy omir sүrgen tәuelsiz Komrat Respublikasy zhariyalandy 1918 1940 zhzh gagauyzdar Bessarabiyany Rumyniyamen biriktiru nәtizhesinde Rumyniya aumagynda boldy 1940 1941 zhzh Molotov Ribbentrop paktisine sәjkes Bessarabiya Akkerman ajmagyna kirdi 1940 zh 7 zheltoksanynan bastap bolyp ozgertildi tygyz turatyn gagauyz halkynyn bir boligimen KSRO otedi 1940 zhyly tamyzda Moldaviya AKSR nan Moldaviya Kenestik Socialistik Respublikasy MKSR kuryldy Ғagauyzdardyn kop boligi onyn aumagynda boldy 1941 1944 zhzh Ekinshi dүniezhүzilik sogys kezeni Bessarabiya aumagy Rumyniyanyn kuramyna kirdi 1944 1990 zhzh gagauyzdar MKSR kirdi 19 08 1990 23 12 1994 tanylmagan Ғagauyzstan Respublikasynyn kezeni 23 12 1994 bastap osy uakytka dejin gagauyzdardyn kop boligi Moldovanyn kuramyndagy Ғagauyzstan avtonomiyaly aumakty birliktin zherinde turady Ғagauyz halkynyn az boligi kazirgi Bolgariya aumagyndagy Ontүstik Dobrudzha ajmagynda turady birak zhas urpak negizinen bolgar tilinde sojlejdi KәsibiҒagauyz halkynyn dәstүrli kәsibinin negizi koj sharuashylygy basym bolgan mal sharuashylygy zhәne eginshilik pen bau bakshany zhүzim sharuashylygymen ushtastyrgan eginshilik boldy Ұlttyk kolonerinde kilem zhүn zhibek matalaryn tokyp ondiru zhumystary basym damygan Ғagauyz halkynyn kolonerinin en tanymal zhәne ozine tәn tүrlerinin biri keste tigu zhәne ulttyk kiimder Ғagauyz әjelderi ozderinin kojlekterine oramaldaryna zhәne ulttyk kiimnin baska elementterine әrtүrli ornekter men oyu ornekterdi sheber kestelejdi Ғagauyz halkynyn tagy bir halyk koloneri keramika Ғagauyz kumyrashylary kәstrolder tostagandar kumyralar zhәne baska ydys ayaktar siyakty keremet saz bujymdaryn zhasajdy Ғagauyz halkynyn kolonerine taldyn butaktarynan oru de zhatady Olar tal toku tehnikasyn pajdalana otyryp korzhyn somke kalpak zhәne baska da bujymdardyn tүr tүrin sheber zhasajdy Ғagauyz halyk kolonerinin elementterinin biri zergerlik oner Ғagauyz zergerleri dәstүrli tehnikalar men motivterdi pajdalana otyryp sakina syrga bilezik zhәne alka siyakty erekshe zergerlik bujymdardy zhasajdy Turmys saltyҒagauyz halky konakzhajlylygymen shynajylygymen dostyk karym katynasymen zhәne zhana tanystarga ashyktygymen tanymal Olar sondaj ak әdette shydamdy enbekkor zhәne oz zhumystarynda ukypty Ғagauyz halkynyn kauymdastyk ruhy kүshti olardyn kauymdastygy dәstүrli tүrde bir birin koldajtyn zhәne ortak maksattarga birge zhumys istejtin otbasylyk rular tonireginde ujymdastyrylgan Sheshim kabyldauda zhәne dәstүrdi saktauda manyzdy roldi aksakaldar atkarady Ғagauyzdardyn dәstүrli үjiEldi mekenderi men dәstүrli baspanalary Dәstүrli turgyn үji үsh bolmeli үjden turady kireberisi zhәne kabyrga bojynda tirektermen bekitilgen veranda bar Bolmelerdin kabyrgalary kilemdermen negizinen gүl ornekterimen sүlgilermen edenge kilem tosenishterimen bezendirilgen Dәstүrli kiimderi Ұlttyk kiim kigen gagauzdar Ұlttyk kiimderi әjelder zheni uzyn kojlek zhүnnen iirilip zhasalgan belbeu tagady zhәne kalyn shugadan tigilgen kejde koj terisinen istelgen zhensiz kamzol kiedi Erler keudeshe men eltiri bas kiim kiip kyzyl zhunnen belbeu tagady Dәstүrli tagamdary Gagauzdardyn ulttyk tagamdarynda koshpeli omir saltyna bajlanysty et sүt onimderi mol Otyrykshy gagauz halkynyn halyk ashanasynan koshpeli omirdin koptegen erekshelikterin bajkauga bolady sүtti arnajy ondeude etti saktauda teride saktau t b Nan dietada manyzdy oryn aldy Pirogtar tanymal sonyn ishinde irimshik kosylgan katparly kamyr kyyrma tik buryshty soustar manzha zhәne zhele Folklory Gagauz folklorynyn en zharkyn korinisterinin biri halyk әnderi ertegiler men anyzdardy kamtityn auyzsha halyk shygarmashylygy Gagauz halyk әnderi olardyn tarihynyn kүndelikti omirinin seziminin korinisi Olar kuanysh kajgy mahabbat pen үmitti bildirip dombyra bayan siyakty dәstүrli muzykalyk aspaptarmen sүjemeldenedi Gagauz ertegileri men anyzdary mifologiyalyk zhәne tarihi okigalardy sondaj ak urpaktan urpakka zhalgasyp kele zhatkan onegelik sabaktar men kundylyktardy zhetkizedi Biler men salt dәstүrler de gagauz folklorynyn manyzdy boligi bolyp tabylady Gagauz bileri osy halyktyn turmysy men mәdenietinin san aluan kyrlaryn korsetedi Olar otkenmen bajlanys ulttyk bolmys pen salt dәstүrdi saktaudyn korinisi Қazakstandagy gagauyzdar18 19 gasyrlardagy orys tүrik sogysy kezinde Resejge Bolgariyadan kashyp kelgen konys audarushylardyn urpaktary Ekinshi tolkyny 1912 14 zh Stolypin reformasy kezinde kelgen Ұzhymdastyru kezeinde 1928 38 bir toby Ontүstik Қazakstanga konys audardy Қazakstandagy gagauyzdardyn sany 490 adam 2013 SiltemeOrtakkorda bugan katysty mediafajldar bar ҒagauyzdarDerekkozderҮlken Resej enciklopediyasy 2004 2017 Tekserildi 12 kantar 2024 Ғagauyzdar Gagauzlar Tekserildi 12 kantar 2024 Ғagauyzdar Muragattalgan 27 Қantardyn 2021 zhyly Guboglo M N Fejgina E V Kolsa M M Segizdik zhol Germandyktar Elektrondy resurs 2006 B 242 243 Үlken resejlik enciklopediya v 35 t gl red Yu S Osipov 2004 2017 t 6 ISBN 5 85270 335 4 Marinov V Po vprosa za proizhoda na gagauzite v Blgariya Muragattalgan 7 Shildenin 2016 zhyly Sbornik v chest na Jordan Zahariev Sofiya 1964 b 157 158 166 167 Alexander Varzari Vladimir Kharkov Wolfgang Stephan Valentin Dergachev Valery Puzyrev Searching for the origin of Gagauzes inferences from Y chromosome analysis American Journal of Human Biology The Official Journal of the Human Biology Council 2009 5 21 tom 3 shyg B 326 336 ISSN 1520 6300 doi 10 1002 ajhb 20863 Alena Kushniarevich Olga Utevska Marina Chuhryaeva Anastasia Agdzhoyan Khadizhat Dibirova Genetic Heritage of the Balto Slavic Speaking Populations A Synthesis of Autosomal Mitochondrial and Y Chromosomal Data PloS One 2015 10 tom 9 shyg S e0135820 ISSN 1932 6203 doi 10 1371 journal pone 0135820 Ғagauyzdar biregej mura kүshti ruh Tekserildi 5 mausym 2024 Ғagauyz alfaviti Tekserildi 5 mausym 2024 Ғagauyzdar kaskyrga tabynatyn zhumbak halyk Tekserildi 5 mausym 2024 Ғagauyzdar Tekserildi 12 kantar 2024 Ғagauyzdar Tekserildi 12 kantar 2024 Әdet guryptar men dәstүrler Halyk koloneri Tekserildi 12 kantar 2024 V A Tishkov Dүnie zhүzindegi halyktar men dinder Enciklopediya Moskva Үlken Resej enciklopediyasy 1999 B 129 930 b 100 000 taralym ISBN 5 85270 155 6 Әlem halyktary Ғagauyzdar Tekserildi 12 kantar 2024 Әdet guryptar men dәstүrler Folklor Tekserildi 12 kantar 2024 Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Қazakstan halky Enciklopediya Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 B 151 ISBN 978 601 7472 88 7