Чили

Координаттар: 37°56′00″ о. е. 72°20′00″ б. б. / 37.93333° о. е. 72.33333° б. б. / -37.93333; -72.33333 ^{(G) (O) (Я)}

Чили (ис. Chile, ресми атауы — Чили Республикасы (ис. República de Chile [reˈpuβlika ðe ˈʧile])) — Оңтүстік Америкада орналасқан мемлекет.

Чили Республикасы ис. República de Chile
Ұран: «Por la razón o la fuerza ()»
Әнұран: (тыңдау )
Тарихы
Тәуелсіздік күні	18 қыркүйек 1810 жыл (Испаниядан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілі
Елорда	Сантьяго
Ірі қаласы	Сантьяго
Үкімет түрі	Президенттік республика
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы • % су беті	Әлем бойынша 37-ші орын 756 096.3 км² 1,07
Жұрты • Сарап (2017) • Санақ (2017) • Тығыздығы	▲ 17 789 267 адам (65-ші) 17 574 003 адам 24 адам/км² (198-ші)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	507 млрд. $ (42-ші) 27,058 $ (53-ші)
ЖІӨ (номинал)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	305 млрд. $ (38-ші) 16,277 $ (41-ші)
АДИ (2017)	▬ 0,843 (өте жоғары) (44-ші)
Валютасы
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі
ISO коды	CL
ХОК коды	CHI
Телефон коды	+56
Уақыт белдеулері	UTC-3, UTC-5, UTC−4:00, UTC-3, UTC−6:00, UTC-5 және UTC-5

Чилидің ұзындығы 6435 км жағалау сызығы бар және Чили теңізі деп аталатын іргелес теңіз кеңістігіне ерекше құқығы бар, оған төрт аймақ кіреді, Фумақтық сулар (120,827 км²), іргелес аймақ (131,669 км²), ерекше экономикалық аймақ (3,681,989 км²) және тиісті континенттік қайраң (161 338 км²). Астанасы-Сантьяго. Ресми тілі — испан тілі. Чили-біртұтас мемлекет. Чили-БҰҰ (1945), ХВҚ (1945), ХҚДБ (1945), ОАГ (1948), ДСҰ (1995), МЕРКОСУР (1996, Қауымдастырылған мүше) мүшесі.

Этимологиясы

Тарихшы Хосе де Акоста атап өткендей, кечуа тіліндегі "Chile" сөзі "суық"дегенді білдіреді немесе "шектеу". Басқа нұсқа бойынша, бұл Чили аумағындағы негізгі алқап деп аталды. "Чили"атауының грамматикалық түрі туралы мәселе ерекше назар аударуға тұрарлық. Егер мемлекет туралы айтатын болсақ, Чили сөзі — орта буын. Егер бұл ел болса ("Чили Оңтүстік Американың Тынық мұхиты жағалауында тар жолақпен созылған..."), онда — әйел.

Географияcы

Чили ұзын және тар ел, Тынық мұхитының жағалауында Оңтүстік Американың батыс жағалауында орналасқан. Оның географиясы өте алуан түрлі және бірнеше аймақтарға бөлінеді: Солтүстік Чили (Норте Гранде және Норте Чико), Орталық Чили, Оңтүстік Чили, Антарктикалық Чили.

Атакама шөлі – әлемдегі ең құрғақ шөлдердің бірі.

Бұл аймақта мыс, нитрат және басқа да минералдардың мол қоры бар.

Анд тауларының жоғары жазықтығы, вулкандар мен тұзды көлдер бар.

Географиялық ерекшеліктер

• Анд таулары: Чилидің шығыс шекарасы бойымен созылып жатады, вулкандар мен жоғары биіктіктер бар.
• Тынық мұхиты: Елдің батыс жағалауын бойлай жатады.
• Атакама шөлі: Әлемдегі ең құрғақ шөлдердің бірі.
• Патагония: Оңтүстіктегі таулы және шөлді аймақ.

Tарихы

Ерте замандар

Чили тарихы шамамен 13000 жыл бұрын аймақтың қоныстануынан басталады. Испандықтар шапқыншылығына дейін Чилидің солтүстік бөлігінде кечуа мен аймара үнді халықтары, орталық бөлігінде — мапуче, оңтүстігінде — алакалуфтар, ягандар және оналар, олар фуегин этникалық тобына жататын.

XIII ғасырдың аяғы мен XIV ғасырдың басында Чилидің солтүстік бөлігін (Мауле өзеніне дейін) инкалар жаулап алды. Мауле өзенінің оңтүстігінде мапуче тайпалары инкаларға бағынбады, оларға қатты қарсылық көрсетті.

1536 жылы испан конкистадоры Диего де Алмагро Чилиге алғашқы экспедиция жасады.

1541 жылы Педро де Вальдивия Сантьяго де Чили қаласын құрып, Испанияның Чилидегі отарының негізін қалады.

Испандардың мапуче тайпаларымен ұзақ және қанды соғыстары жүрді, олар испандардың толық бағындыруына қарсы тұрды.

1818 жылы Чили Испаниядан тәуелсіздігін алды.

Пиночет дәуірі

Аугусто Пиночеттің Чилидегі диктатурасы (1973-1990) – ел тарихындағы ең қараңғы кезеңдердің бірі. Ол 1973 жылы 11 қыркүйектегі әскери төңкеріс нәтижесінде билікке келді, сол кезде сайланған президент Сальвадор Альенде өлтірілді.

Пиночет барлық билікті өзіне шоғырландырып, парламентті таратып, саяси оппозицияны басып-жаншты. Адам құқықтарының жүйелі бұзылуы орын алды.

Пиночет режимі өзін “коммунизмге қарсы күресте” деп атай отырып, коммунистерге, солшылдарға және басқа да оппозиция мүшелеріне қарсы қысым көрсетті. Мыңдаған адамдар өлтірілді, жоғалды немесе қиналып, жазаланды. “Караванелас” деген лақап ат алған өлім жазасына кесілгендердің денелері теңізге тасталды.

1980 жылы жаңа конституция қабылданды, ол Пиночетке күшті билік беріп, оның 8 жыл мерзімге президент болып сайлануына мүмкіндік берді.

Пиночет режимі халықаралық деңгейде айыптауға ұшырады, адам құқықтарының бұзылуы үшін сынға алынды.

1988 жылы референдум өткізіліп, Пиночеттің билігі аяқталды. Ол 1990 жылы биліктен кетті, бірақ өзіне қарсы қылмыстық іс қозғалуына дейін сенаттың өмір бойы сенаторы болып қалды.

Пиночеттің диктатурасы Чили қоғамына ауыр зардаптар тигізді, оның салдары бүгінге дейін сезіліп келеді.

Климаты

Чилидің климаты оның географиялық орналасуына байланысты өте алуан түрлі. Ұзын және тар пішіні, Анд тауларының болуы және Тынық мұхитының жақындығы климаттың аймақтық айырмашылықтарына әсер етеді. Атакама шөлінде жауын-шашын өте аз, күндізгі температуралар өте жоғары, ал түнде температуралар төмендейді. Күн сәулесі қатты. Жағалаудағы суық ағыстар температураны төмендетеді.

Оңтүстігінде жыл бойы өте суық және желді ауа-райы басым.

Халқы

Чили халқы шамамен 19 миллион адамнан тұрады (2023 жылғы деректер бойынша). Олардың этникалық құрамы және мәдениеті өте алуан түрлі.

Этникалық құрам

Чили халқының негізгі бөлігін метистер (европалықтар мен туземдік халықтардың араласқан ұрпақтары) құрайды. Сонымен қатар, европалық тектегі адамдар (негізінен испандықтар), туземдік халықтар (мапуче, аймара және басқалары) және басқа да этникалық топтардың өкілдері бар. Ең үлкен туземдік топ – мапуче халқы. Соңғы жылдары иммиграцияның артуына байланысты, Чилиде басқа да этникалық топтардың өкілдерінің саны да артуда.

Тіл

Ресми тіл – испан тілі. Мапуче тілі де кеңінен қолданылады, бірақ негізінен мапуче халқы арасында.

Католик діні Чилиде басым, бірақ басқа да діндердің өкілдері де бар. Соңғы жылдары діни сенімдердің әртүрлілігі артуда.

Әкімшілік бөлінісі

Чили аймақтары

Чили 16 облысқа бөлінеді, жалпы 56 провинция, 348 село бар.

Облыс	Орталығы
Арика-и-Паринакота
Тарапака	Икике
Антофагаста	Антофагаста
Атакама	Копьяпо
Кокимбо	Ла-Серена
Вальпараисо
Либертадор-Хенераль-Бернардо-О’Хиггинс	Ранкагуа
Мауле	Талька
Ньюбле	Чильян
Био-Био	Консепсьон
Араукания	Темуко
Лос-Риос	Вальдивия
Лос-Лагос	Пуэрто-Монт
Айсен-дель-Хенераль-Карлос-Ибаньес-дель-Кампо	Койайке
Магальянес-и-ла-Антарктика-Чилена	Пунта-Аренас
Сантьяго	Сантьяго

Дереккөздер

1. Instituto Nacional de Estadísticas Compendio estadístico 2006 (PDF) (October 2006). Тексерілді, 29 қараша 2007.
2. Chile  (ағыл.). The World Factbook. Central Intelligence Agency. Тексерілді, 4 маусым 2017.
3. RESULTADOS CENSO 2017. RESULTADOS DEFINITIVOS CENSO 2017. National Statistics Institute (1 January 2018). Тексерілді, 18 қаңтар 2017.
4. Chile. World Economic Outlook Database, October 2018. International Monetary Fund. Тексерілді, 5 қаңтар 2019.
5. Human Development Indices and Indicators 2018 Statistical Update. United Nations Development Programme (14 September 2018). Тексерілді, 15 қыркүйек 2018.