Енисей

Енисей, Енесай (кырг. Эне сай, эвенкіше Иоанеси – үлкен су, өзен) — Жер шарындағы аса ірі өзендердің бірі. Ресей федерациясы жерімен ағады.

Енисей
орыс. Енисей
Сипаттамасы
Ұзындығы	3487 км км
Су алабының ауданы	2 580 000 км²
Су алабы	Кар теңізі
Су шығыны	19 800 м³/с
Су ағысы
Бастауы	өзендер қосылуы: Кіші Енисей мен Үлкен Енисей
• Орналасқан жері	Қызыл
• Биіктігі	619,5 м
Сағасы	Енисей шығанағы
• Биіктігі	0 м
• Координаттары	69°36′40″ с. е. 84°32′40″ ш. б. / 69.61111° с. е. 84.54444° ш. б. / 69.61111; 84.54444 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 69°36′40″ с. е. 84°32′40″ ш. б. / 69.61111° с. е. 84.54444° ш. б. / 69.61111; 84.54444 ^(G) ^(O) ^(Я)^(T)
Орналасуы
Ел	Ресей
Аймақ	Тыва, , Хақасия

Енисей

Географиясы

Ол Бий-Хем (Үлкен Енисей) және Ка-Хем (Кіші Енисей) өзендерінің Қызыл қаласы (Тыва Республикасы) тұсында қосылуынан пайда болады. Батыс және Шығыс Сібір шекарасын бойлай, негізінен, Ресейдің Красноярск өлкесі жерімен солтүстікке қарай ағып, Солтүстік Мұзды мұхиттың Кара т-ндегі Енисей шығанағына құяды. Ка-Хем бастауынан санағанда ұзындығы 4102 км, ал Бий-Хем өз-нің қосылған жерінен ұзындығы 3487 км. Су жиналатын алабының ауданы 2580 мың км², оның 328 мың км²-і Моңғолия жерінде.

Енисейдің алабы, негізінен, таулы, көп жерін тайга, көп жылдық тоң алып жатыр. Аңғары мен арнасының құрылысына, ағысының сипатына және гидрологиялық режиміне қарай Енисей негізгі 3 бөліктен тұрады: жоғары Енисей — Үлкен және Кіші Енисейдің қосылған тұсынан Батыс Саянның Минуса қазаншұңқырына шығар жеріне (Означенное айлағы) дейін, ұзындығы 474 км; орта Енисей — Означенное айлағынан Ангара өзенінің құйылысына дейін, ұзындығы 876 км; төменгі Енисей — Ангара өзенінен сағасына дейін ұзындығы 2137 км.

Енисей бұйраты сілемдерін кесіп өткен жерінде Казачинский және Осинов шоңғалдары бар. Абакан саласы құйғаннан кейін аңғарының ені 5 км-ге жетеді, арнасының ені 500 м-ден асады, ағысы баяулайды (2 м/с). Абаканның сағасынан төменде Красноярск бөгені басталады (ұзындығы 360 км, бөгет жанындағы тереңд. 100 м). Ангараның құйылысынан төмен қарай оң жағасы таулы, сол жағасы жайпақ. Төменгі Тунгускаға дейінгі аңғарының ені 10 — 20 км, кей жерлерінде 40 км-ге жетеді. Одан төмен аңғары кеңейе түсіп, арнасының ені 2 — 5 км-ге жетеді. Игарка қаласы тұсындағы тереңд. 20 — 40 м. Төм. бөлігінде ұзындығы 300 км-дей болатын көптеген тармақтарға бөлінеді, олардың ең саяз жері 5 — 8,5 м.

Салалары

Өзеннің негізгі салалары: Туба, Кан, Ангара, Подкаменная Тунгуска, Төменгі Тунгуска, Курейка (оң салалары); Абакан, Турухан (сол салалары).

Гидрологиясы

Қар, жаңбыр, жер асты суымен толығады. Суы көктемде көтеріліп, жазда тасиды. Жылдық орташа су ағыны Игарка қ. тұсында 18100 м³/с, сағасында 19800 м³/с. Қараша мен желтоқсан аралығында қатып, сәуірдің соңынан маусымның басына дейін мұзы ериді. Енисей алабында жалпы аудан 13,1 мың км² болатын 100 мыңнан астам көл бар.

Жағасындағы елді мекендер

Өзен бойында , Краснояр СЭС-тері және бірнеше бөген орналасқан. Бөгендерде және Красноярск қ-нан сағасына дейін кеме жүзеді. Енисей алабында , қорықтары орналасқан. Енисейден түрке, майшабақ, сылан, мұқсын, сүйрік, бекіре, қортпа ауланады. Е. бойындағы басты қалалар: Қызыл, , Минусинск, Абакан, , Красноярск, , , , .

Дереккөздер

1. https://www.r-arcticnet.sr.unh.edu/v4.0/ViewPoint.pl?Point=6537

Сілтемелер

• https://seanews.ru/2020/06/05/ru-sekretnyj-tonnel-pod-eniseem/
• https://www.promved.ru/articles/article.phtml?id=1101&nomer=41 Мұрағатталған 4 қарашаның 2019 жылы.