Латыштар латышша latvieši халық негізінен Латвияның байырғы және негізгі халқы Жалпы саны шамамен 1 6 миллион адам 2008

Латыштар (латышша latvieši) — халық, негізінен Латвияның байырғы және негізгі халқы. Жалпы саны шамамен 1,6 миллион адам (2008, бағалау). Латвиядағы саны 1,3 миллион адам. (2009, Латвияның Орталық статистикалық басқармасының мәліметі). Олар сондай-ақ АҚШ-та (87,6 мың 2000 ж., халық санағы), Ұлыбританияда (30 мың адам), Канадада (27,9 мың, 2006 ж., санақ), Ресейде (28,5 мың адам, 2002, санақ), Аустралияда (18,9 мың адам; 2001, санақ), Ирландияда (14 мың адам; 2006, санақ) және т.б.

Бүкіл халықтың саны
Латыштар
латышша latvieši

1,6 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Латвия	1,3 млн.(2009)
АҚШ	87 600 (2000)
Ұлыбритания	30 000
Канада	27 900 (2006)
Ресей	28 500 (2002)
Аустралия	18 900 (2001)
Тілдері
латыш тілі
Діні
католиктер, протестанттар

Эндоэтнонимдері

Литва тілінде – «Latviai»; неміс тілінде – «Letten»; дат тілінде - «Letter»; голланд тілінде – «Letten»; эстон тілінде - «Lätlased»; фин тілінде – «Latvialaiset»; итальян тілінде – «Lettoni»; поляк тілінде - «Łotysze»; беларусь тілінде – «Латышы»; орыс тілінде – «Латыши»; хорват тілінде - «Letonci / Latvijci»; украин тілінде – «Латвійці».

Тілі

Латыштар еуропа тектес жатады. Үндіеуропа тілдері шоғырының балтық тобындағы латыш тілінде сөйлейді. Орта латыш, ливон, жоғары латыш диалектілеріне бөлінеді, әдеби тілі орта латыш диалектісі негізінде қалыптасқан. 1922 жылдары готик жазуының орнына латын әліпбиі енгізілді.

Діні

Басым көпшілігі протестанттар (негізінен лютерандар), ал Латгалиядағылар католиктер.

Сырт келбеті

Латыштардың сыртқы келбеті кейбір ерекшеліктерге ие. Бітік дене бітімі бар, негізінен орташа бойлы. Ұзын немесе толық латыштар сирек кездеседі. Терінің түсі ақшыл, ерлердің денесінде түк көп емес. Шашы ақшыл қоңыр, өте сирек қоңыр. Көздің түсі сұр немесе жасыл, кейде сұр-көк. Маңдайы биік, бүйір сүйектері анық көрінбейді. Мұрны түзу және өте ұзын емес.

Тарихы

Латыштардың арғы аталары б.з.б. 3 — 2-мыңжылдықтарда Латвия аймағын мекен еткен балт тайпалары. Б.з.б. 1-мыңжылдықтың бас кезінде мұнда этникалық жағынан өзара жақын курши, , , тайпалары өмір сүрген. Оларда 1-мыңжылдықтың соңы мен 2-мыңжылдықтың бас кезінде ерте мемлекеттік бірлестіктер құрылды. 12 — 16 ғасырларда Латыштар неміс крестілері құрған мемлекетінің құрамында болды. 16-ғасырдың 20-жылдарында Латвияда реформация басталып, лютерандық діни ағым тарады. 1700-21 ж. Солтүстік соғыстан кейінгі Ништадт бітімі бойынша Швеция Видземаны Ресейге берді. Латвия жерінің Ресей империясының қол астына өте бастауы 18-ғасырдың соңына қарай аяқталды. 1918 ж. Латвияны немістер басып алды. Сол жылы қарашада тәуелсіз Латвия Республикасы құрылды. 1940 ж. Латвия КСРО құрамына қосылуға мәжбүр болды.

Кәсібі

Дәстүрлі кәсібі егіншілік пен мал өсіру (сиыр, қой, жылқы, шошқа), теңіз жағалауында балық аулау. Латыштар ғасырлар бойы егіншілікпен айналысатын халықтың үлкен массасын құрады. Кеңес өкіметі орнағанға дейін кедей шаруалардың көпшілігінде ежелгі ауылшаруашылық құрал-саймандары сақталды: соқа («лифландтық»), ағаш тырма, жартылай орақ, қырман, т.б. Латыштардың қолданбалы қолөнері жақсы дамыған - негізінен ауылдық жерлерде, өйткені қалалардағы қолөнер өндірісінде немістердің артықшылығы болды. Әйелдер жіп иіріп, тоқыды, ал ерлер ағаштан ыдыс-аяқ, т.б. жасады. Өздері үшін қажет заттар жасалды, бұл шаруа өнімдерінің біразы жергілікті жәрмеңкелерде де сатылды.
Латыш халқы үлкен өнеркәсіпке көбірек тартылды, шаруалар қалаларға барды, онда әсіресе 1860 жылдардан бастап Ресейде капитализмнің жалпы өсуіне байланысты темір жолдар салумен, фабрикалар мен зауыттар өсе бастады. 1900 жылы қазіргі Латвия аумағында 60 000-нан астам жұмысшы есептелді, олардың едәуір бөлігі латыштар болды.

Тұрмыс салты

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Дәстүрлі елді мекендер – бір аулалы үйлер (виенсетас), шығысында – қатарлы және көшелері бар ауылдар (циемс, саджалар). Кешен ғимараттарының (тұрғын үй – истаба, шаруашылық құрылыстары – қора, шолан, сарай, монша) орналасуы әр аумақта әртүрлі. Ауылдарда тек латгалдықтар мен Балтық жағалауының балықшылары тұрады. 19 ғасырдың аяғынан бастап қалаларға қоныстана бастады. Ригадағы және басқа қалалардағы халықтың басым бөлігін латыштар құрады.

Дәстүрлі тұрғын үйдің негізгі түрі — тастан жасалған іргетастағы ағаш үй. Төбелері сабаннан, қамыстан немесе қыштан жасалған (Видземе мен Курземе). Тұрғын үйлер асханасы бар кіреберістің (сине) екі жағында орналасқан. Латгалиялық истаба, орыс және белорус үйіне ұқсас, суық кіреберіспен (синек) қосылған орыс пеші бар бөрене үй. 1920-1930 жылдары көп бөлмелі ауылдық үйлер кең тарады. Қазір жаңадан абаттандырылған көптеген үйлер салынуда немесе ескілері уақытша қайта салынып, заманауи қолайлылықтармен қамтамасыз етілуде.

Дәстүрлі киімдері

Ұлттық киімдері орналасу аймағына қарай өзгереді. Негізінен жүн мен зығыр мата пайдаланылды. Латвия этнографтары әйелдер ұлттық киімінің 19 немесе одан да көп жергілікті түрлерін ажыратады, оларды 5 негізгі топқа бөлуге болады. Олар көйлектердің кесілуі мен түрімен, сондай-ақ сыртқы киімдерімен ерекшеленеді.

Негізінен жүн мен зығыр мата пайдаланылды. Жүнді жуу, тарау және кептіру керек болды. Жіп тек қолмен иірілді. Зығыр ағаштың сабақтарынан алынғандықтан, одан да көп көңіл бөлуді қажет етті. Киім жасауға жарамды материалды алу үшін жіптерді дайындаудың күрделі және ұзақ процедурасын орындау қажет болды. Тек табиғи бояулар қолданылды.

Ерлер киімі зығыр жейде мен шалбардан, жүннен тоқылған шалбардан, қамзолдан, кеудешеден және кафтаннан тұрады. Әйелдерге арналған белдемшелер мен кеудешелер қою көк немесе қою қоңыр түске боялған. Бас киімдерді ерлер де, әйелдер де киетін, үйленбеген әйелдер қарапайым гүл шоқтарын таққан, ал тұрмысқа шыққандар орамал таққан. Ер адам қалпақ киюге міндетті болды. Әйелдерге арналған аяқ киімнің негізгі нұсқасы - кішкентай қара аяқ киім, ал ерлер үшін - етік. Киім моншақтармен безендіріліп, тоқылған белдікпен байланған.

Дәстүрлі тағамдары

Белгілі ұлттық тағамдардың бірі - скабпутра - қышқыл ботқасы, бірақ қазір ол бұрынғы танымалдылығын жоғалтты. Латыштардың күнделікті тағамы - бұл котлеттер, көкөніс салаттары, пісірілген балық. Негізгі тағамдары: балық, ет, көкөністер мен бұршақ дақылдары, тәттілер, нан. Нан қышқыл, негізінен қара бидай ұнынан пісірілген. Ұнтақталған қарасора тұқымдарынан олар картоп пен ботқа дәмдеуіш ретінде қызмет ететін сүтті дайындады. Дәстүрлі тағамдарға дәнді дақылдардан (путра) және көкөністерден (капости), ботқа, бұршақтан немесе бұршақтан жасалған тұшпара, ал мереке күндері – шошқа майы қосылған пирогтар, печенье, ет тағамдары (мысалы, Рождество және Жаңа жылда – шошқа басы) ашытылған қырыққабат, Пасхада - жұмыртқа мен кілкілдек).

Дәстүрлі сусындарға қара бидай ұнынан жасалған қоспа, арпа сырасы, қайың және үйеңкі шырындары жатады.

Фольклоры

Латыштардың ауыз әдебиеті ертегілерден, өсиеттерден, әзіл-оспақтардан, жұмбақтар мен мақал-мәтелдерден тұрады. Ежелгі әндері - дайн деп аталады (еңбек-кәсіп туралы, сатиралық, тұрмыстық, күнтізбелік т.б. әндер). Негізгі музыкалық аспаптары - кокле (гуслей), смуйчас (волынка), скрипка, сыбызғы т.б.

Латыштар арасындағы ең танымал әдет-ғұрыптардың бірі - Лиго мерекесі немесе жазғы күн тоқырауы. 23 маусымға сәйкес келетін бұл мереке Латвия күнтізбесіндегі ең маңызды мерекелердің бірі болып саналады. Бұл күні адамдар табиғат аясына жиналып, от жағып, айнала билейді, гүлдер мен шөптерден гүл шоқтарын тоқып, ән айтып, би билейді. Лиго жарықтың қараңғылықты жеңуін, жаздың келуін және жердің құнарлылығын білдіреді. Латыштар арасындағы тағы бір маңызды күн - Кристап күнін немесе Крис күнін тойлау. Бұл мереке 24 шілдеге сәйкес келеді және саяхатшылардың қамқоршысы Әулие Кристоферге арналған. Бұл күні адамдар үйлерін жасыл бұтақтармен безендіріп, мерекелік дастархан жайып, қиындық пен бақытсыздықтан қорғану үшін әртүрлі ырым-жырымдарды жасайды.

Халық өнері де латыш мәдениетінің дәстүрлі бөлігі болып табылады. Латыштар кесте тігу, тоқымашылық, ағаш ою, керамикалық кескіндеме және басқа да қолөнер түрлерімен танымал. Шеберлердің жұмыстары латыштардың үйлерін, киімдері мен тұрмыстық заттарын безендіріп, осы ұлттың дәстүрі мен бірегейлігін сақтайды.

Қазақстандағы латыштар

1939-40 ж. Балтық жағалауы 3 мемлекеті Кеңес одағына қосылуына байланысты, латыштардың біразы Қазақстанға қоныстандырылды. Қазақстандағы латыштардың саны - 1,1 мың адам (2009).

Танымал латыштар

Петерис Васкс — Латвияның ең танымал композиторларының бірі.
Инесса Галанте — латыш опера әншісі (сопрано). Латвияның мемлекеттік наградасы – «Үш жұлдыз» орденімен марапатталған.
Юрис Упатниекс — Латвиядан шыққан американдық физик. Латвия ғылым академиясының шетелдік мүшесі.
Викторс Калнберзс — Латвиялық хирург, ғалым және саясаткер. КСРО Медицина ғылымдары академиясының корреспондент мүшесі. Латвия КСР Ғылым академиясының академигі, профессор. Социалистік Еңбек Ері (1988), КСРО Мемлекеттік сыйлығының лауреаты. Латвия КСР-нің еңбек сіңірген ғылым қайраткері, Латвия КСР еңбек сіңірген дәрігері (1966), Латвия 6-шы Сеймінің депутаты.
Валдис Пельш — Кеңестік және ресейлік тележүргізуші, продюсер, телережиссер, актер, музыкант.
Раймонд Паулс — Кеңес және Латвия композиторы, дирижер, пианист. КСРО халық әртісі (1985). Ленин комсомолы сыйлығының лауреаты (1981).

Дереккөздер

Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.
Латыштар- Latvieši. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.
Чебоксаров Н.Н. Латыштар. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.
Латыштар. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.
С.А.Токарев «КСРО халықтарының этнографиясы». Тексерілді, 29 қаңтар 2024.
Әлем халықтары/Латыштар. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.
Латыштар қарапайым және еңбекқор халық. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.
В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 283-284. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.
Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 301. — ISBN 978-601-7472-88-7.
Васкс, Петерис. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.
Инесе Галанте. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.
Упатниекс Юрис (Upatnieks Juris). Тексерілді, 29 қаңтар 2024.
Калнберз Виктор Константинович. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.
Пельш Валдис. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.
Раймонд Волдемарович Паулс. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.

Бұл — мақаланың бастамасы.
Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.
Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

[1] Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.

[2] Латыштар- Latvieši. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.

[3] Чебоксаров Н.Н. Латыштар. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.

[4] Латыштар. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.

[5] С.А.Токарев «КСРО халықтарының этнографиясы». Тексерілді, 29 қаңтар 2024.

[6] Әлем халықтары/Латыштар. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.

[7] Латыштар қарапайым және еңбекқор халық. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.

[8] В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 283-284. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.

[9] Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.

[10] Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 301. — ISBN 978-601-7472-88-7.

[11] Васкс, Петерис. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.

[12] Инесе Галанте. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.

[13] Упатниекс Юрис (Upatnieks Juris). Тексерілді, 29 қаңтар 2024.

[14] Калнберз Виктор Константинович. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.

[15] Пельш Валдис. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.

[16] Раймонд Волдемарович Паулс. Тексерілді, 29 қаңтар 2024.