Молдавандар өз атауы молдовень Молдова Республикасының байырғы халқы Халқы 2 7 миллион адам Олар сондай ақ Украинаның оң

Молдавандар (өз атауы – молдовень) — Молдова Республикасының байырғы халқы. Халқы 2,7 миллион адам. Олар сондай-ақ Украинаның оңтүстік-батысында (258,6 мың адам – 2001 жылғы санақ), Ресейде – 156,4 мың адам тұрады. (оның ішінде Мәскеу мен Мәскеу облысында – 41,3 мың адам, Түмен облысында – 15,8 мың адам; 2010 ж., санақ), Италияда (Молдавиядан 90 мың иммигранттар – 2008, Ұлттық статистика институтының мәліметтері), Қазақстанда (19,4 мың адам – 1999, халық санағы) және т.б.

Ең көп таралған аймақтар
Молдавандар
молдовень

Молдова	2,7 млн.
Ресей	156 400
Италия	90 000
Қазақстан	19 400
Тілдері

Діні
православие

Этногенезі

Молдаван халқы XII ғасырдан бастап Шығыс Карпатияда XI ғасырда Венгр тайпаларының қысымымен Трансильваниядан қоныс аударған волохтардың және VI—VIII ғасырларда және одан кейін Владимир Мономахтың осы жерлерге бағынуы кезінде славяндардың Балқанға қоныс аударуы кезінде қоныстанған шығыс славяндардың (русиндердің) этникалық өзара әрекеттесуі нәтижесінде қалыптаса бастады. Өз кезегінде румын этникалық тобы қалыптасқан аумақта анықтаушы фактор оңтүстік славяндық (болгар және серб) ықпалы болды – «Сырбы».

Тілі

Үндіеуропалық отбасының роман тармағының балқан-роман ішкі тобына кіретін сөйлейді. Молдаван жазуы тәуелсіз Молдова мемлекеті құрылғаннан бері (1359) кириллица негізінде пайда болып, дамып келеді. Бұл графика (шамалы үзіліспен − 1932–1939 жылдары латын әліпбиі қолданылды) 1989 жылға дейін қолданылды. Сол кезде молдаван тілінің жазуын латын графикасына көшіру туралы шешім қабылданды. Приднестровьеде орыс (кириллица) графикасын қолдануды жалғастыруда. Молдаван тілі төрт сөйленіс тобымен ұсынылған: орталық, оңтүстік-батыс, солтүстік-шығыс, солтүстік-батыс.

Діні

Сенушілер христиан дінінің православие тармағын ұстанады.

Сырт келбеті

Молдовандардың сыртқы келбеті олардың ұлттық мәдениеті мен этникалық тарихына тән сипаттардың көрінісі. Олардың бет-әлпетінің ең тән ерекшелігі - мұрын, көбінесе сәл тегістелген және тегіс қисық, ол бетке ерекше көрік береді. Сондай-ақ, көздің пішіні мен қалың, әсем қастар да маңызды. Молдовандардың еріндерінің сұлбасы жұқа және ұқыпты. Бұл ұлт өкілдерінің шаштары бұйра да, түзу де болады. Шашы қара, ашық немесе ақ сары шаш болуы мүмкін. Негізінде молдовандар қара немесе ашық қоңыр шаштары бар.

Молдованың сыртқы келбетінің негізгі элементтерінің бірі - көздің түсі. Көбінесе бұл халықтың өкілдерінің көздері қара түсті немесе қоңыр. Дегенмен ашық қоңыр немесе жасыл көзді адамдарды да кездестіруге болады. Көздің және шаштың әртүрлі түстерінің үйлесімі молдавандықтарды келбетті әртүрлі және ерекше етеді. Молдовандар орташа бойлы, бірақ ұзын және қысқа адамдар да бар, көбінесе спорттық немесе орташа денелі. Әдетте, қолдары мен аяқтары денеге пропорционалды.

Тарихы

Молдова жерін адамзат төменгі палеолит дәуірінде мекендеген. Жоғарғы палеолит дәуірінде рулық қоғам орнады. 6 ғасырдан алғашқы мемлекеттік бірлестіктер құрыла бастады. Фракиялық тайпалардың негізінде қалыптасып, б.з. алғашқы ғасырларында романдықтар ықпалына ұшыраған волохтар Солтүстік Балқан түбегі мен Карпат таулары аралығын мекен еткен. Ерте орта ғасырларда шығыс славяндардың ықпалына ұшырады. Молдавандар 12 ғасырда Шығыс Карпат өңірінде ұлт болып қалыптаса бастады.

10-12 ғасырларда бұл өлкеге көшпелі печенег, қыпшақ тайпалары келді. 13 ғасырдың ортасы мен 14 ғасырдың 1-жартысында Молдова жері Алтын Ордаға бағынды. 1359 ж. Волох Богдан бастаған тәуелсіз Молдова князьдігі құрылды. Ол 15-18 ғасырларда Осман империясына тәуелді болды. 18 ғасырдағы орыс-түрік соғыстарынан кейін Ресей империясының қол астына қарады. 19 ғасырдағы әлеуметтік мәдени өзгерістер молдаван халқының қалыптаса бастауына жағдай жасады. 1917-18 ж. Кеңес өкіметі орнады. Бірақ елдің негізгі бөлігі Бессарабия - Румынияның қол астында қалды. Азамат соғысы біткеннен кейін, 1924 ж. Украин КСР-нің құрамында Молдова АКСР-і құрылды. 1939 ж. жасалған Кеңес-герман келшмшарты бойынша 1940 ж. Бессарабияға Қызыл Армия бөлімдері кіргізілді 1940 ж. 2 тамызда Молдова КСР-і құрылды. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін, Молдова тәуелсіз мемлекетке айналды.

Кәсібі

Молдовандардың дәстүрлі шаруашылығы мал бағу, егін егу. Солтүстік және оңтүстік бөліктерінде егістік дақылдар — әсіресе жүгері мен бидай, орта, таулы бөлігінде — жүзімдіктер мен бақшалар басым. XIX ғасырдың аяғында ауыл шаруашылығы дамыған сайын жергілікті тұрғындар ірі қара, қой, жылқы, шошқа өсіре бастады. Мал шаруашылығының ең дамыған саласы қой шаруашылығы болды. Қой жүні жәрмеңкелерде сатылатын негізгі тауарлардың бірі болды. Қой шаруашылығы да сүт пен етті қамтамасыз етті. Ірі шаруашылықтарда отарлар екі мыңға дейін қой болды. Молдовандардың дәстүрлі мәдениетінде шопандар маңызды рөл атқарды. Аға шопан (скутар) барлық уақытта дерлік қой қорасының жанында болды, ал басқа шопандар қой бағып, сауады. Ең қарт әрі тәжірибелі бақташы бақ сүтті өңдеуге және қой ірімшігі жасауға жауапты болды.

Сондай-ақ кең таралған шарап жасаумен байланысты кооперациядан басқа қолөнер және басқа да ауылшаруашылық емес қызмет нашар дамыған. Ірі өнеркәсіп бұрын болмаған дерлік, кеңестік кезеңде озық технологиямен жабдықталған бірқатар зауыттар мен фабрикалар құрылды. Бірқатар аудандарда балық аулау, аңшылық кәсіптері дамыған.

Танымал халық қолөнері - керамика. Керамика шеберлері әртүрлі саз бұйымдарын жасайды: кәстрөлдер, құмыралар, тостағандар, табақтар және басқа да заттар. Тоқу да маңызды халықтық қолөнер болып табылады. Тоқымашылар кілем, төсек жапқыш, дастархан және т.б. сияқты түрлі тоқыма бұйымдарын жасайды. Олар бірегей және түрлі-түсті бөлшектерді жасау үшін дәстүрлі үлгілер мен түстерді пайдаланады. Сонымен қатар, ағаш оюмен, табиғи материалдардан зергерлік бұйымдар жасаумен, тал бұтақтарынан тоқумен, қуыршақ пен қолдан жасалған ойыншықтар жасаумен де айналысады.

Тұрмыс салты

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Молдовандықтар негізінен шашыраңқы типтегі үлкен ауылдарда тұрады. Олар әсіресе Бессарабияның ортаңғы бөлігінде, орманды-таулы "Кодрларда", сондай-ақ сол жағалауд мекендейді. XV—XVII ғасырлардағы Молдова елді мекендері негізінен жағалауларда, террассаларда және өзен аңғарларында, тау бөктерінде орналасты. Молдавиядағы елді мекеннің ең көне түрі — өзен жағалаулық немесе сызықтық. Уақыт өте келе қоныстардың басқа түрлері пайда болды - шоғырланған, ұяшық, көше-кварталдар.

Бұрын шаруа үйлерін салуда сазбалшықты және саманды (сабаны бар саз) құрылыстар басым болған. 1947 жылдан бастап Молдавияда кең көлемді тұрғын үй құрылысы басталып, молдаван шаруасының дәстүрлі өмірін көп жағынан өзгертті. Кейбір жерлерде, мысалы, Дубосар ауданында олар тастан тұрғызылған. Төбесі әдетте плитка немесе қамыстан, едені жер немесе топырақ болды. Үйдің орналасуы, шығыс славяндар сияқты, үш бөлімнен тұрады, ұзын қабырғаның ортасындағы үйге кіреберіс (сени), одан екі есік, ашылатын жерден оңға — пеші бар тұрғын бөлмеге (камара) және солға қонақ үйге апарады. Ал жазғы бөлмеде пеш жоқ және көбінесе жабдықталмаған.

Шығыс славяндық орналасуынан айырмашылығы, ең алдымен, пеш әдетте кіреберістен (сени) жылытылады. Тағы бір айырмашылық — "қызыл бұрыштың" болмауы, оның орнына бөлменің шығыс қабырғасы құрметті орын саналды. Бессарабия үйлерінде қонақ бөлмесінің бір бөлігі пешпен бөлініп, ас үйге айналады. Пештің аузы әдетте өте төмен орналасқан. Қабырғалардың бойында шығыс славяндық үйдегідей орындықтар бар.

Тұрғын үйлерді безендіруде көркем өңделген ағаш пен тас маңызды орын алады. Солтүстік өңірлердегі тұрғын үйлер оңтүстік өңірлерге қарағанда көбірек ою-өрнекпен безендірілген. Солтүстікте үйлер көбінесе түрлі-түсті суреттермен және сәндік кесілген қаңылтырдан жасалған әшекейлермен безендірілген. Шыны веранда - бұл міндетті элемент. Орталық және оңтүстік аймақтарда ғимараттарда галерея, ағаш бағаналар немесе тас бағаналар сақталған. Оңтүстікте әдетте ағаш немесе тас бағаналары бар ұзын үйлер жиі кездеседі. Іші халық халық қолөнершілерінің бұйымдарымен безендірілген.

Дәстүрлі киімдері

Дәстүрлі киіміндегі қыздар, Бельцы, 1980 ж.

Дәстүрлі ерлер киімі ақ көйлек, ақ шалбар, қара жилет немесе үлбір жеңсіз күртешеден тұрды. Әйелдердікі – ақ әшекейлі көйлек, жүннен тігілген белдемше, жүн немесе зығыр алжапқыштан тақты. Әйелдердің көйлектері ою-өрнекпен кестеленді. Сонымен қатар, молдаван әйелдерінің костюмінде нарди (шашты немесе иықты безендіруге арналған өрілген жіптер), кеуде әшекейлері, алқалар мен сырғалар сияқты түрлі аксессуарлар бар. Бұл аксессуарлар жалпы бейнені безендіреді және толықтырады, оған ерекше ұлттық ерекшклік береді.

Молдован ерлеріне арналған ұлттық киімінің де өзіндік ерекшеліктері бар. Оған кестеленген көйлек, жилет және шалбар кіреді. Көбінесе көкірекше гүлді немесе геометриялық өрнектермен кестеленген, ал шалбар кең және ыңғайлы болуы мүмкін. Қыста ерлердің бас киімі – қозы терісінен жасалған тымақ, жазда – сабан қалпақ, әйелдер – орамал тәрізді бас киім, орамал тақты. Ерлерге де, әйелдерге де арналған аяқ киім - былғарыдан жасалған опинчь (постол сияқты) деп аталатын аяқ киім. Солтүстіктегі және Приднестровьенің кейбір ауылдарында мереке күндері әйелдер ұлттық киім немесе оның жекелеген бөліктерін киеді.

Молдова халқының ұлттық киімдері мерекелерде, үйлену тойларында, фольклорлық іс-шараларда және басқа да ерекше жағдайларда қолданылады. Олар өздерінің салт-дәстүрлерінің, мәдениетінің және шығу тегінің мақтанышының символы болып табылады.

Дәстүрлі тағамдары

Молдова асханасының ең танымал тағамдарының бірі - «мамалыга». Бұл зәйтүн майы, ірімшік және қаймақ қосылған жүгері ботқасының бір түрі. Мамалыга көбінесе шырынды ет кәуаптары немесе гуляш сияқты ет тағамдарымен бірге жүреді. Тағы бір тағамы - «сармале». Бұл қырыққабат орамдары, оған тартылған ет пен күріш оралған. Сармалды әдетте бұқтырылған көкөністер мен қаймақпен береді. Олар ұлттық бәліштерімен де танымал. Ең танымал бәліштерінің бірі - «тоқаш». Бұл сүзбе, алма, өрік және т.б ингредиенттермен толтырылған дөңгелек пирогтар. Ет пен қырыққабат Бәліштері да жиі кездеседі.

Фета ірімшігі мен брынза қосылған Мамалыга

Сонымен қатар, Молдова асханасы сүт өнімдеріне бай. Ең танымал сүт тағамдарының бірі - «брынза» сүт ірімшігі пеште қытырлақ қыртыс алғанша пісіріледі. Фета ірімшігі жаңа картоп пен шөптермен бірге беріледі.
Молдова асханасының ерекшеліктерінің бірі - көптеген жаңа піскен көкөністер мен шөптерді пайдалану. Ыстық тағамдарда көбінесе картоп, сәбіз, пияз, бұрыш және қызанақ болады. Көкөністерді бұқтыруға, пісіруге немесе салаттарға қолдануға болады.
Сорпалар да Молдова асханасының ажырамас бөлігі болып табылады. Танымал көжелердің бірі – «замлянкэ» – ашытылған қырыққабаттан, картоптан және еттен жасалған көже. Оны үлкен қазандарда ашық отта пісіріп, жүгері нанымен бірге береді.
Ет де маңызды рөл атқарады. Танымал ет тағамдарына төс еті, шошқа еті, сиыр еті және тауықтың төс еті жатады. Көбінесе ет дәм беру үшін шөптер мен дәмдеуіштермен бірге маринадталған.

Молдованың ұлттық сусыны шарапты ерекше атап өтуге болады. Молдова әлемдегі ең ірі шарап өндірушілердің бірі болып табылады және олардың шараптары сапасы мен әртүрлілігімен танымал. Шарап Молдова мәдениетінде маңызды рөл атқарады және жиі тамақпен бірге тұтынылады.
Молдова асханасында көптеген десерттер мен кондитер өнімдері бар. Танымал тәттілерге жаңғақ толтырылған жемістер, жеміс пирогтары және бал торттары жатады.

Фольклоры

Молдова халық әндерінің фольклорда алатын орны ерекше. Олар жергілікті халықтың тұрмысы мен мәдениетінің сан алуан жақтарын көрсетеді. Молдавандар әндерде қуанышын, мұңын, туған жеріне, ұлттық болмысына деген сүйіспеншілігін білдіреді. Олардың көпшілігі скрипка, сыбызғы, цимбалдар, барабандар сияқты халық аспаптарының сүйемелдеуімен орындалады.

Молдова фольклорында би де маңызды орын алады. Олар молдаван халқының салт-дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын көрсетеді. Дәстүрлі халық билері жігерлі қимылдармен, ырғақпен, түрлі-түсті киімдермен ерекшеленеді. Олар мерекелерде, үйлену тойларында және басқа да ерекше шараларда орындалады. Хора молдавандардың ұлттық биі ретінде танылған. Бұрын ауылдық жерде билейтін болса, қазір қала көшелерінен де билеген адамдарды жиі көруге болады. Хора биін орындау кезінде биге қатысушылардың барлығы қол ұстасып, шеңбер құрады. Тағы бір танымал би - жок, жаппай ұлттық биге айналды. Кең таралған музыкалық аспаптары: кобза (ішекті), най (үрмелі аспап), чимпа, т.б.

Молдова фольклорлық дәстүрі де мифтерге, аңыздар мен ертегілерге бай. Олар молдаван халқының шығу тегі, тарихи оқиғалары мен батырлары туралы әңгімелейді. Бұл әңгімелер тек тарихи-танымдық аспектіні ғана емес, сонымен қатар молдаван халқының құндылықтары мен моральдық қасиеттерін баяндайды. Молдова фольклорында салт-дәстүрлер де маңызды орын алады. Олар туған, үйлену тойы, мерекелерді тойлау және аза тұту ғұрыптары сияқты халық өміріндегі түрлі оқиғалармен байланысты. Олар молдаван халқының сенімі мен дәстүрін көрсетеді және мәдени мұраны сақтауға және жеткізуге үлес қосады.

Қазақстандағы молдавандар

Молдавандар Қазақстанға 20-жылдары 20 ғасырдың басында, Бессарабия мен Херсонда ашаршылық болған кезде қоныс аударған. Молдавандардың Қазақстанға қоныс аударуының екінші толқыны КСРО халықтарының жаппай жер аударылу кезеңімен тұспа-тұс келді. 1942 жылғы 1 мамырда Молдавиядан күштеп қоныс аударылды: Ақтөбе облысына 481 адам, Атырау облысына – 1 295 адам, Батыс Қазақстан облысына - 684 адам, барлығы 2460 адам қоныс аударды.

Қазіргі уақытта Қазақстанда 14,0 мың молдавандар тұрады, оның ішінде Қарағанды облысында – 2,4 мың, Қостанай облысында – 2,4 мың, Ақмола облысында – 1,6 мың, Ақтөбе облысында – 1,4 мың адам (2014).

Дереккөздер

Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 9 ақпан 2025.
Молдовандар. Тексерілді, 9 ақпан 2025.
Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы. Тексерілді, 10 ақпан 2025.
Салманович М.Я. Молдавандар. Тексерілді, 10 ақпан 2025.
Молдавандардың типтік келбеті – ұлттық келбетінің ерекшеліктері мен белгілері. Тексерілді, 10 ақпан 2025.
Молдовандар. Тексерілді, 10 ақпан 2025.
Молдовандар. Тексерілді, 9 ақпан 2025.
Әлем халықтары/Молдовандар. Тексерілді, 10 ақпан 2025.
Дәстүрлі тағамдары. Тексерілді, 10 ақпан 2025.
Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 10 ақпан 2025.
Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 319. — ISBN 978-601-7472-88-7.

[1] Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 9 ақпан 2025.

[2] Молдовандар. Тексерілді, 9 ақпан 2025.

[3] Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы. Тексерілді, 10 ақпан 2025.

[4] Салманович М.Я. Молдавандар. Тексерілді, 10 ақпан 2025.

[5] Молдавандардың типтік келбеті – ұлттық келбетінің ерекшеліктері мен белгілері. Тексерілді, 10 ақпан 2025.

[6] Молдовандар. Тексерілді, 10 ақпан 2025.

[7] Молдовандар. Тексерілді, 9 ақпан 2025.

[8] Әлем халықтары/Молдовандар. Тексерілді, 10 ақпан 2025.

[9] Дәстүрлі тағамдары. Тексерілді, 10 ақпан 2025.

[10] Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 10 ақпан 2025.

[11] Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 319. — ISBN 978-601-7472-88-7.