Сырдария

Сырдария — Орталық Азиядағы өзен. Ол кейде көне грек тіліндегі ὁ Ιαξάρτης деген аты бойынша Яксарт деп аталады. Өзеннің грекше аты көне парсы тіліндегі Yakhsha Arta («Үлкен маржан») деген сөз тіркесінен бастау алады, бұл өзеннің суының түсінен пайда болған. Ортағасырлық мұсылман жазбаларында өзен жұмақтағы төрт өзеннің бірінің атымен «Сейхун» (سيحون) деп аталған. Әмудария өзені болса «Жейхун» деп аталған, бұл жұмақтағы төрт өзеннің тағы бірінің аты. Қазақстанда жергілікті тұрғындар оны күнделікті тілде «Дария» деп атайды.

Сырдария
Сырдария өзені, Тәжікстан
Сипаттамасы
Ұзындығы	2212 (Нарын өзенін қосқанда 3019) км
Су алабының ауданы	219 000 км²
Су шығыны	703 м³/с
Су ағысы
Бастауы	Нарын және Қарадария өзендерінің қосылуынан
• Координаттары	40°54′00″ с. е. 71°45′27″ ш. б. / 40.90000° с. е. 71.75750° ш. б. / 40.90000; 71.75750 ^(G) ^(O) ^(Я)^(T)
Сағасы	Арал теңізі
• Координаттары	46°09′15″ с. е. 60°52′25″ ш. б. / 46.15417° с. е. 60.87361° ш. б. / 46.15417; 60.87361 ^(G) ^(O) ^(Я)Координаттар: 46°09′15″ с. е. 60°52′25″ ш. б. / 46.15417° с. е. 60.87361° ш. б. / 46.15417; 60.87361 ^(G) ^(O) ^(Я)^(T)
Орналасуы
Ел	Қазақстан, Өзбекстан және Тәжікстан
Ортаққордағы санаты: Сырдария

 Басқа мағыналар үшін Сырдария (айрық) деген бетті қараңыз.

Парсы тілінен келген Сырдария атауы ежелден бері қолданылып келеді. Батыс елдеріндегілер болса 20-шы ғасырға дейін бұл өзенді Яксарт атауымен атап келді. Ескендір Зұлқарнайынның жаулап алған жерлерінің солтүстік шекарасы Сырдария өзені арқылы өтті. Грек тарихшыларының айтуы бойынша, Ескендір б.з.д 329 жылы («Ең алыстағы Александрия») деген қаланың негізін қалаған. Ол қала қазір Худжанд деп аталады.

Сипаттамасы

Өзен Қырғызстан мен шығыс Өзбекстандағы Тянь-Шань тауларындағы екі өзеннің: Нарын және Қарадария өзендерінің қосылуынан бастау алады да, 2,212 км қашықтықта орналасқан Арал теңізіне барып құяды. Сырдария өзенінің алабы 800 000 шаршы километрді құрайды, бірақ су іс жүзенде соның тек 200 000-ынан ғана жиналады. Оның біржылдық теңізге құюы — 28 км³ ғана, бұл Әмударияның теңізге құятын суының жартысына тең.

Сырдария өзенінің суы Орталық Азиядағы ең құнарлы мақта өсіретін аймақтарды суғаруға және оның бойындағы Қоқан, Худжанд, Түркістан және Қызылорда қалаларын сумен қамтамасыз етуге қолданылады.

Қазақстандағы Байқоңыр ғарыш айлағының орнын көрсететін карта.

Сырдария өзенінің атаулары

Гай Лэ Стрэнждің «The Lands of the Eastren Caliphate» (Шығыс Халифат елдері) атты кітабы Сырдария өзені жайлы мәліметтер келген. Сырдарияның Шаш деп аталғандығын жазған. Жергілікті халық Шаш өзені десе әл-Мустауфа 14 ғасырда Моңғолдар оны Гүлзариян деп атайтын еді дейді. Арабтар Сейхун деп атаған . Ал түріктер Сырдария немесе Сырсу деп атаған. Бартольдтің «Орта Азиядағы Түріктердің тарихы» атты кітабының 53 бетінде Сырдария өзені жайлы мәліметтер келген. Абу әл-Ғазида осылай атаған. Ибн Хауқал Сейхун өзені түрік елдерінен шығып ағады деп айтқан. Ибн Хауқалдың айтуынша таудан аққан бұл өзен Арал теңізіне барып құяды. Араб саяхатшылары Сейхун Жейхун өзені секілді, онда кемемен жүзуге болады дейді. Қыс мезгілдерінде ұзақ уақытқа өзеннің бетінде мұз қатады. Осы себепті өзеннің үстінен арбалар жүре беретін.

Сырдария мен Әмудария Сейхун, Жейхун болмас бұрын Жаксартекс және Оксис деп аталған. Арабтар Сейхун, Жейхун атауларын яһудилерден алуы мүмкін деген болжам айтылады. Яһудилердің жазбаларында Писон және Гихон деген өзендер жайлы айтылады. Сейхун мен Жейхун осы сөздерге жақын болуы мүмкін, бірақ мағыналары белгісіз. Моңғол шапқыншылығы заманында Сейхун атауы қолданыста шығып, Сырдария деп атала бастаған.

Жазба деректер бойынша, біздің дәуірімізге дейінгі III ғасырда ол скиф тілінде Силис, біздің дәуіріміздің VI-VIII ғасырларында грекше Яксарт (түріктің касарт сөзі), VIII-X ғасырларда қарлықтардың үстемдігі кезінде Сейхун, одан да бұрын Александр Македонскийдің жауынгерлері оны Танаид деп атаған. Бұл атау скифтің дон - "өзен" деген сөзінің сөзбе-сөз аудармасы еді. Сырдария атауы XIII ғасырдың басынан аталады. Оның шығу төркіні туралы түрлі пайымдаулар бары белгілі. Алғаш рет пікір айтқан А.Левшин, одан кейін С.Г.Кляшторный, Қ.Өмірәлиев, А.Әбдірахманов зерттеулерінде кездеседі.

Сырдарияның төменгі ағысы

Сырдарияның төменгі ағысындағы өңірдің геологиясын, геоморфологиясы мен бедерін, климатын, өсімдігін, топырағын, жер бетіндегі және жерасты су қорларын, Арал теңізінің экология-географиялық жағдайын, теңіздің тартылу себептерін, шаруашылық салаларының (егіншілік, мал өсіру, балық өндірісі) дамуын, суармалы жердің мелиоративтік күйін, қоршаған орта нысандарының химиялық заттармен ластануын талдаған әдебиеттерге шолу жасалды.

Сырдария өзенінің Арал теңізіне дейін төменгі ағысында орналасқан Қызылорда облысының әкімшілік аумағы Тұран ойпатының ауқымды құмды-саздақ жазығында жатыр. Облыс жерінің оңтүстігінде Қызылқұм шөлінің солтүстік бөлігі, солтүстігінде – орталық Қазақстанның оңтүстік шетіндегі үштік-бор қыраты мен Қара-Құм құмдары. Аймақтың ауқымды бөлігі Сырдария өзенінің ескі атырауы. Батысында Арал теңізі.

Дереккөздер

1. Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005 ISBN 9965-17-272-2
2. Телғожа Жанұзақ Жер-су атаулары — Алматы: "Өнер", 2011. — 496 б. — 3000 таралым. — ISBN 978-601-209-161-8.
3. [1] Мұрағатталған 21 Қыркүйектің 2013 жылы.

Сілтеме

• britannica.com