Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Украиндар (укр. украї́нці) — Славян халқы, ежелгі уақыттан бері Украинаның негізгі және автохтонды халқы, қазіргі Украина аумағындағы ең көп славян этносы. Украина аумағынан тыс олар Польшада, Словакияда, Словенияда, Чехияда, Германияда, Ұлыбританияда, Канадада, АҚШ-та, Қазақстанда, Бразилияда, Мажарстанда, Ресейде және басқа да көптеген елдерде тұрады. Жалпы халық саны 46 миллион адамнан асады. Олардың 37 миллионы Украинада тұрады.
| Украиндар | ||||||||||||||||||||||||||
| укр. украї́нці | ||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||
| Бүкіл халықтың саны | ||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 46 млн. | ||||||||||||||||||||||||||
| Ең көп таралған аймақтар | ||||||||||||||||||||||||||
 Украина | 37 351 112 (27.12.2023) | |||||||||||||||||||||||||
 Ресей | 1 927 988 (2010) | |||||||||||||||||||||||||
 Канада | 1 251 170 (2011) | |||||||||||||||||||||||||
 Бразилия | 500 000 – 1 000 000 | |||||||||||||||||||||||||
 АҚШ | 976 314 (2009) | |||||||||||||||||||||||||
 Қазақстан | 387 327 (2021) | |||||||||||||||||||||||||
 Аргентина | 300 000 | |||||||||||||||||||||||||
| Тілдері | ||||||||||||||||||||||||||
| Діні | ||||||||||||||||||||||||||
| православие, грекокатоликтер | ||||||||||||||||||||||||||
Этнонимі
Шығуы жөнінен бірнеше жалпы нұсқалары бар. XIX ғасырға дейінгі украиндардың өзіндік атаулары ортағасырлық Русь мемлекетінің атауынан шыққан "русы" немесе "русиндер" болды. Бұл атаулар украин шежіресінде, XIII-XIX ғасырлардағы діни және зайырлы әдебиеттерде кездеседі.
Тағы бір нұсқасы, «Украина» атауы көне орыс тіліндегі – ѹкраина немесе в’краина – шекаралық аймақ, князьдіктің шетіндегі жер, екіншісінде «край», «краина», яғни «ел» немесе «өз халқы мекендеген жер» деген сөзден шыққан. Қалай болғанда да, шығу тегінің кез келген нұсқасының негізінде «край» түбірі жатыр, ол өз кезегінде жалпы славяндық «краяти» немесе «кроити», яғни «кесу» дегеннен шыққан. Край сөзбе-сөз аударғанда «бөлім» немесе «шекара» дегенді білдіреді.
Эндоэтнонимдері
Ағылшын тілінде – «Ukrainians»; орыс тілінде – «Украинцы»; беларусь тілінде – «Украiнцы»; поляк тілінде – «Ukraincy»; чех тілінде – «Ukrajinci»; словак тілінде - «Ukraincy»; хорват тілінде – «Ukrajinci»; болгар тілінде – «Украинци»; абхаз тілінде – «Аукраинеццәа»; литва тілінде – «Ukrainietai»; латыш тілінде – «Ukrainis»; мажар тілінде – «Ukránok»; эстон тілінде – «Ukrainlased»; грузин тілінде - «უკრაინული»; неміс тілінде – «Ukrainisch»; румын тілінде – «Ucrainieni»; испан тілінде – «Ucranianos»; түрік тілінде – «Ukraynaci»; қырым татар тілінде – «Ukrainalı»; Қарашай-Балқарда – «Украинлиле»; түрік тілінде – «Ukraynalılar»; татар тілінде - «Украиннар»; грек тілінде - "Ουκρανές"; голланд тілінде - "Oekraїners"; фин тілінде – «Ukrainalaiset».
Тілі
Украин тілі бірі болып табылады және үш диалектілік ерекшеліктері бар: а) солтүстіктік: солтүстік жағалаулық-полесский, оңтүстік жағалаулық - полесский, волынский-полесский сөйлеу ерекшеліктері; б) оңтүстік-батыстық: волынский-подольский, галицко-буковиндық, карпаттық, днестрлық сөйлеу ерекшеліктері; в) оңтүстік-шығыстық: днепровтық, шығыс-полтавалық сөйлеу ерекшеліктері.
Орыс тілінен басты айырмашылықтары: украин әліпбесінде г әрпі һ тәрізді дыбыс береді, е орыс тіліндегі йотдалған йе емес, басқа тілдердегі сияқты бір дыбысты е(э) ні береді. Және І әріпі /ɪ/ дыбысын білдіреді. Украин әліпбесінде ъ жоқ. Соңғы сөйлеу ерекшелігі 18 ғ. ежелгі украиндық кітап тілі негізіне алынды. 18-19 ғғ. аралығында қазіргі украин (жаңа украин) әдеби тілі қалыптасты. 10 ғ. Кирилл мен Мефодий негізін салған ескі славян жазуы Украинадан бастау алды.
Діні
Украиндар негізінен православиелік, Батыс аймақтарда халықтың бір бөлігін грек католиктері құрайды. Мұнда 16-17 ғасырлар тоғысында униат (грек-католик) шіркеуі пайда болды. Украин грек-католик шіркеуінің ерекшелігі оның догматикалық-ритуалдық синкретизмі болып табылады: ол ең басынан бастап католик шіркеуінің догмасымен (және философиясымен) шығыс православиелік салт-жораларының органикалық үйлесімі ретінде салынған.
Тарихы
14-15 ғасырларда ежелгі рус халықтары тегінен туысқан украин, орыс, беларусь этностары қалыптасты. 15 ғасырдың соңынан бастап Украинаға түріктер мен Қырым татарлары шабуыл жасады. 15 ғасырда бір ортлыққа бағынған Ресей мемлекетінің құрылуы украин, беларусь халықтарының тарихында улкен рөл атқарды. Украин халқын азаттық күреске жұмылдырған Б.Хмельницкий бастаған соғыс (1648-54) Украинаның Ресейге қосылуына себепші болды. 1709 жылы Полтава шайқасында Украина гетманы Мазепа шведтер жағына шыққанымен, көптеген украиндық казак полктері Ресей жағында соғысып, сол жағалаудағы Украинаны қорғап қалды. 18 ғасырда орыс-түрік соғыстары мен Польшаның бөлінуі нәтижесінде оң жағалаудағы Украина мен Батыс Волын Ресейге қосылып, украин халқы Ресейдің отарлық езгісіне түсті. 1812 ж. Наполеон армиясына қарсы Отан соғысына украиндер де қатысты. 1-дүниежүзілік соғыс және азамат соғысы жылдарында Украина аумағының біраз бөлігін Германия мен Австрия-Венгрия жаулап алды. 1917 - 20 ж. ел аумағында Украина Халық Республикасы, Батыс Украина Халық Республикасы өмір сүрді. 1917 ж. Украин КСР-ы құрылды. Азамат және кеңес-поляк соғысы барысында 1920 ж. Батыс Украина Польшаға өтті. 1922 ж. КСРО құрамына кірді). 1939 ж. УКСР Батыс Украинамен косылды. 2-дүнижүзілік соғыс кезінде Украина жері неміс әскерлерінің қол астында қалды. 1954 ж. РКФСР-нан Украинаға Қырым облысы берілді. 1990 ж. Украина Жоғарғы Кеңесі елдің тәуелсіздігін жариялады. 1991 ж. 8 желтоксандағы Беловеж келісімінен кейін Кеңес Одағы таратылып, Украина тәуелсіздігін жариялады.
Кәсібі
Украиндықтардың ауыл шаруашылығының негізгі дәстүрлі саласы — егіншілік, үш танапты егіншілік басым болды (онымен бірге XIX ғасырда Карпат пен Полесияда егістік және ауыспалы егіншілік сақталған). Қара бидай, бидай, арпа, тары, қарақұмық, сұлы, қарасора, зығыр өсірілді. XVII ғасырдың аяғынан бастап — жүгері, темекі, XVIII ғасырдың екінші жартысынан бастап — күнбағыс, картоп, бақша дақылдарынан — қырыққабат, қияр, қызылша, репа, пияз және т. б., XIX ғасырдың басынан бастап қызанақ пен бұрыш егілді. Украиндықтар ежелден үй бақшасымен (алма, алмұрт, шие, қара өрік, таңқурай, қарақат, өрік, шие, жүзім) айналысты.
Дәстүрлі егіншілік құралдары темір бөлшектері мен алдыңғы бөлігі бар ағаш соқадан, бір тісті және көп тісті соқадан, әр түрлі пішінді күректен, тырмадан, негізінен рамалық тырмадан т.б.тұрды. Полесье және жартылай сол жағалау аймақтарында соқаның орнына дөңгелекті соқа қолданылды. Егін жинау құралдары орақ, тырма және айырдан тұрды.
Украиндықтар негізінен ірі қара, қой, жылқы, шошқа, құс өсірді. Ара шаруашылығы мен балық аулау шаруашылықта қосалқы рөл атқарды. Шаруашылықта қолөнер де маңызды орын алды. Украинадағы халық қолөнерінің ең танымал түрлерінің бірі - кесте тігу. Украин кестелері әдемілігімен, өрнектерімен және ашық түстерімен танымал. Тағы бір танымал халықтық қолөнері - писанка жасау өнері, әшекейленген жұмыртқалар. Писанка – көктемнің, қуаныш пен ұзақ өмірдің символы. Жұмыртқаға әдемі ою-өрнек салу шеберлігі ұрпақтан ұрпаққа беріліп, ерекше өнер саналған. Кілем тоқудың украин мәдениетінде де ежелгі дәстүрлері бар. Украин кілемдері әдемі өрнектерімен, түстерімен және тоқу техникасымен танымал.
Тұрмыс салты
XIX ғасырдың аяғына дейін украин ауылының қоғамдық өмірінде патриархалдық қатынастардың қалдықтары сақталды, көршілік қауым - громада маңызды орын алды. Көптеген дәстүрлі ұжымдық еңбек формалары (толока, супряга) және демалыс («парубочи громады» — үйленбеген жігіттердің бірлестіктері, вечорници және досвитки, жаңа жылдық әндер және т.б.) тән болды.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Украиндықтардың дәстүрлі тұрғын үйі едәуір көші-қон үдерістеріне қарамастан әлемнің түрлі аймақтарында 20 ғ. ортасына дейін өзінің этнографиялық ерекшеліктерін сақтап қалды. Орыс типіндегі бөрене үйшіктермен қатар украиндықтардың да саз үйшіктері болған. Мұндай тұрғын үйлер орман тапшы оңтүстік далалық аймақтарда жасалды. Үйдің қабырғалары бұтақтардан жасалған өрімдерден жиналды, кейде материал күйдірілмеген кірпіш болды. Содан кейін сабанмен араласқан сазбен сыланды. Ол өрілген немесе кірпіш қабырғаларға қалың жағылған. Содан кейін ішкі және сыртқы жағынан қабырғалар әктелді. Төбе шатыры сабан немесе қамыспен жабылған. Үйлердің сыртқы қабырғалары өсімдік өрнектерімен боялған. Аулаға (иесінің байлығына қарай) бір немесе бірнеше шаруашылық құрылыстары кірді: қора, сарай, қойма, малға арналған қора, т.б.
Украиндықтардың пешке деген көзқарасы ерекше болды. Ол ғажайып күштерге ие болды және зұлым рухтардан қорғайды деп сенді. Пеш тек тамақ пісіру үшін ғана емес, сонымен қатар ұйықтау, киім-кешек пен астықты кептіру, ауруларды емдеу үшін де қолданылған. Оның қасында жанжалдасу, балағат сөздер айту, отқа түкіруге тыйым салынды. Пеш әктеліп, ою-өрнекпен безендірілді. Ол тақтайшалармен және қағаз бояуларымен қапталған. Украин үйлерінің интерьері өзінің әдемілігімен ерекшеленеді. Олар орамал, жастық тысы, дастарханды гүлдер мен өсімдіктердің әшекейлі кестелерін пайдаланылған. Үй ішінде кестелі орамалдар мен майлықтар ілінді. Боялған керамикалық ыдыстар сөрелерге қойылды.
Дәстүрлі киімдері
Украиндықтардың дәстүрлі киімдері қолдан тоқылған кенептен жасалған шалбар, жейде, белдеулік және кеуделік киім, сыртқы киім, баскиім, аяқкиім, әшекей бұйымдардан тұрады. Украиндықтар арасында әлі күнге дейін киім-кешек үлгісінде этнографиялық ерекшеліктер кездеседі: дерга (күнделікті қапсырмалы киім), плахта (мерекелік, ашық түсті торлы жүн матадан екі кенептен пішілген, өрнектелген), спідниця (фабрикалық матадан жасалған белдеме), керсетка (шолақ жеңді киім) және т.б. Әйел адамдар білезік, сырға, сақина, мойынға, омырауға тағылатын алқа, моншақ, монеталы алқалар (монисто, дукачі) сияқты әшекей бұйымдар таққан.
Ер адамдар кең шароварлар, кейіннен орыстардыкіндей тар шалбарлар киген. Кеудесі ойық, кестемен өрнектелген туника тәрізді жейделер кең таралды. Кейбір аймақтарда көйлек азиялықтар сияқты, шалбарға тығылды. Кең шалбар белбеумен байланған. Украин казактары көлемді, кең шалбар киді, оның төменгі жағында ілмек салынған, бұл қозғалыс еркіндігін қамтамасыз етеді. Суық ауа райында олар матадан жасалған кафтандар мен қой терісінен жасалған күрте киді.
Әйелдердің ұлттық киімінде детальдар көбірек. Блуза ұзын кесілген, 2 бөліктен тұратын, төменгі бөлігі кенептен жасалған. Мереке күндері алдыңғы жағы, жеңі, жағасы кестемен безендірілген блузка киді. Сәнді блузкалар жұқа материалдардан (поплин, жібек) жасалған. Қара және қызыл түс, сары, жасыл және қызыл реңкті үлгілер кең таралған. Белдемшелер әр түрлі пішінде болды: тар, орамалы және жалпақ. Үстіне кестелі алжапқыш және ұзын ұштары бар кең белдік тағылды.
Бас киімнен биік елтірі бөрік (кучма), қысқы бас киімдер (треух, малахаі), киізден, сабаннан жасалған қалпақты (бриль) айтуға болады. Бастарына ақ орамал (намітка), баскиім сыртынан байланатын (очіпка) киген. Түсі, байлау әдісіне қарай түрлі орамалдар кеңінен таралған. Аяқтарына шикі былғарыдан жасалған етік киген.
Дәстүрлі тағамдары
Ұлттық тағамдар тұрып жатқан аймақтардағы тағамдар есебінен толығып отырады. Кубаньда украиндықтар адыгей ірімшігін, Башқұртстан мен Қазақстанда – қымыз және айран жасайды. Ет, шұжық және әйгілі украиндық шошқа майы күнделікті де, мерекелік те азық түрі болып табылады.
Халықтың әртүрлі топтары арасында азық-түлік өте әртүрлі болды. Диетаның негізін өсімдік және ұннан жасалған тағамдар (борщ, тұшпара, сорпалардың әртүрлі түрлері), ботқалар (әсіресе тары ботқа мен қарақұмық) т.б.құрады. Нанды қышқыл қамырдан домалақ, ұзынша қалыпта (паляница, хлібина, бохан) пісірген. Ішіне түрлі нәрселер салынған бәліштер мен жұқа нандар (перепічки, opішки, пампушки) кеңінен таралған. Ұннан квашу, лемішку, соломаху сияқты ежелгі тамақтар дайындайды. Қайнаған суда пісірілетін галушки, вареники (ірімшікпен, картоппен, шиемен), лапша (локишна), затірка (қатты етіп иленген, ұсақталып суға немесе сүтке пісірілген қамыр) тағамдар қазіргі уақытқа дейін бар. Украиндықтардың әйгілі тағамы борщ. Оның түрлі дайындау тәсілдері бар. Күнделікті тағамдар ішінде сүт тағамдары көп.
Балық, соның ішінде тұздалған балық, диетада маңызды орын алды. Ет тағамдары шаруаларға мереке күндері ғана жететін. Ең танымал шошқа еті мен шошқа майы болды. Ұннан көкнәр тұқымы мен бал қосылған көптеген көкнәр торттары, тоқаш, книш және рогаликтер пісірілді.
Танымал сусындарға узвар, варенуха, сириветтер, түрлі ликерлер мен арақ, соның ішінде бұрыш қосылған танымал горилка кірді.
Фольклоры
Украин халқының фольклоры ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан бай тарихпен, дәстүрлермен және мифтерге толы. Украин фольклоры украин халқының ұлттық мәдениеті мен болмысының ажырамас бөлігі болып табылады.
Украин фольклорының ең жарқын элементтерінің бірі - халық әндері. Олар украин өмірінің әртүрлі аспектілерін көрсетеді: махаббат, жұмыс, соғыс, сенім және өмірдің көптеген басқа аспектілері. Мерекелерде және тойларда, сондай-ақ жерлеу мен жоқтау рәсімдерінде украин халық әндері айтылады.
Украин фольклорының маңызды құрамдас бөлігі - халық ертегілері мен аңыздар. Олар ерлік істерді, сиқырлы жаратылыстарды, тылсым жерлерді әңгімелейді. Олардың көпшілігі терең символдық мағынаға ие және адамдарға қоршаған әлемді түсінуге көмектеседі. Сонымен қатар, украин фольклоры халықтық әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерге бай. Мысалы, Иордан өзенінде шомылу, Купала, Масленица және басқа да халықтық мерекелер мен әдет-ғұрыптарды тойлау украиндықтарға ата-бабаларымен байланысын сақтауға және өмірдегі маңызды сәттерді атап өтуге көмектеседі.
Ұлттық әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері
Басқа да көптеген халықтар сияқты украиндықтарда да христиандық ғұрыптар мен пұтқа табынушылық ғұрыптардың ұқсастықтары байқалады. Мысалы, святкалар кешкі үстел басындағы отырыстармен, рухани әңігімелесу, магиялық әрекеттермен, салттық тамақтармен бірге жүрген. Рождествода колядкалар (әзіл-ысқақ әндер) айтқан, балалар көршілерінің үйіне бидай сепкен. Масленицада орыстар сияқты жұқа құймақтар, варениктер пісіріп, ат жегілген шанамен бір-біріне қонаққа барған. Пасхада хоровод жасап, сауық-сайран құрып, ғұрыптық тағамдар: боялған жұмыртқа, бал, шұжық, қуырылған тоай дайындаған. Троицада хаталары мен қақпаларын бұтақтармен безендірген. Иван Купала мерекесінде биік жарда қиып алынған ғұрыптық ағашты орнатып, оны гүлдермен (марена — купала) әшекейлеп, алау жағып, бал ашқан. Бұл мерекелердің барлығы бұрынғыдай болмаса да қазіргі уақытқа дейін аталып өтіледі. Украиндықтардың өміріне көптеген жаңа мерекелер енген. Украиндықтар тамыры жалпы славяндық және ежелгі орыс кезеңінде жатқан ежелгі поэтикалық мәдениетін ерекше қадірлеп, қастерлейді. Пұтқа табынушылық кезең адам мен табиғаттың ажырамастығымен, құдайлардың көптігімен белгілі. Ежелгі Русьтің христиан дінін қабылдауы жаңа, рухани, зияткерлік құндылықтардың араласуына алып келді. Ежелгі орыс әдебиеті деп аталатын, орыс поэзиясының шыңы "Слова о полку Игореве" дастаны украин мәдениетінің де бастауы болып табылады.
Қазақстандағы украиндар
Қазақстан жеріне алғашқы украиндар XIX ғ. келді. Украин қоныс аударушылары Қазақстан жеріне сталиндік репрессия кезінде, тың және тыңайған жерлерді игеру жылдарында келді. 1897 жылы Қазақстандағы украин диаспорасының саны 86,7 мың украин болды, 30 жылдан кейін Қазақстандағы украиндардың саны 10 есеге жуық өсті. 1989 жылы украиндар саны 875,7-ге жетті, ал 1999 жылы 547,1 мың адамға дейін қысқарды. Украин диаспорасының көп бөлігі әрдайым Қазақстанның солтүстік облыстарында қоныстанды: украиндардың ең ірі этноаймақтық топтары Қостанай (130,4 мың), Қарағанды (78,8 мың), Павлодар (62,6 мың), Ақмола (62,2 мың), Солтүстік Қазақстан (47,0 мың), Ақтөбе (46,9 мың) облыстарында орналасқан, мұндай қоныс аудару украин диаспорасына тән болып қалып отыр (этностың 50%-дан астамы Қазақстанның солтүстік облыстарында тұрады).
Бүгінде украин қауымдастығының ұлттық-мәдени жаңару үдерісі жүзеге асырылып келеді. Тіл мен дәстүрлерді оқып-білу жолға қойылған. Жиырмадан астам облыстық және қалалық украин этномәдени бірлестігі жемісті жұмыс істеуде. Елімізде Украинаның сенбілік және жексенбілік мектептері қызмет етеді. Украина мен Қазақстанды мына жағдай да байланыстырады: қазақ жерінде 11 жыл бойы белгілі жазушы Тарас Шевченко айдауда болды. Маңғыстау облысы елді мекендерінің бірінде, яғни Шевченко тұрған және өзінің шығармаларын жазған үйде оның атында мұражай ашылған. Көптеген қалада оның атында көшелер бар, Шевченко оқулары өткізіліп тұрады, Ақтауда Кобзарға орнатылған әлемдегі ең үлкен ескерткіш тұрғызылған. 2012 жылы Киевте қазақтың ұлы ақыны Жамбыл Жабаевқа ескерткіш ашылды. Ал Тарас Шевченконың туғанына 200 жыл толуына орай астанада ұлы Кобзарға ескерткіш орнатылды. 2013 - 2014 жылдары Қазақстан мәдениетінің күндерін Украинада және Украина күндерін Қазақстанда өткізілді.
Қазақстандағы украин диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 933 461 (1970 ж.),
- 897 964 (1979 ж.),
- 875 691 (1989 ж.),
- 547 054 (1999 ж.),
- 263 962 (2020) адам.
1989 жылы Қазақстанда тұратын украиндардың 36,6%-ы өз ұлтының тілін ана тілі деп санайтындықтарын айтты, бірақ олардың тек 5,8%-ы ғана украин тілін біледі; украиндардың 0,02%-ы қазақ тілін ана тілі деп таныды, олардың 0,9%-ы қазақ тілін біледі; 63,2%-ы орыс тілін ана тілі деп санайды, ал олардың 32,3%-ы орыс тілін біледі. 1999 жылғы санақ деректері бойынша 547,1 мың украиндардың 88,1 мыңы (16,1%) ана тілін біледі; 68,7 мыңы (12,6%) − мемлекеттік (қазақ тілін), 544,4 мыңы (99,5%) орыс тілін меңгерген 27. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан украиндарының қостілділік дәрежесі мынадай түрде анықталды: біртілділер – 397890 адам (72,7%), қостілділер – 149164 адам (27,3%).
Дереккөздер
- Украиндықтардың этногенезі. Тексерілді, 16 наурыз 2025.
- Украиндар - Українці. Тексерілді, 16 наурыз 2025.
- Медведева В.А. Украиндықтардың діни және мәдени дәстүрлері. Тексерілді, 16 наурыз 2025.
- Горленко В.Ф. Украиндар. Тексерілді, 16 наурыз 2025.
- В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 573. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- Украиндар. Тексерілді, 16 наурыз 2025.
- Украиндар - ерекше славян халқы. Тексерілді, 16 наурыз 2025.
- Әлем халықтары/Украиндар. Тексерілді, 16 наурыз 2025.
- Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 17 наурыз 2025.
- Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 416. — ISBN 978-601-7472-88-7.
- Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 193. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
Автор: www.NiNa.Az
Жарияланған күні:
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, seks, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, порно, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, +18, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер, xxx, sex
Ukraindar ukr ukrayi nci Slavyan halky ezhelgi uakyttan beri Ukrainanyn negizgi zhәne avtohtondy halky kazirgi Ukraina aumagyndagy en kop slavyan etnosy Ukraina aumagynan tys olar Polshada Slovakiyada Sloveniyada Chehiyada Germaniyada Ұlybritaniyada Kanadada AҚSh ta Қazakstanda Braziliyada Mazharstanda Resejde zhәne baska da koptegen elderde turady Zhalpy halyk sany 46 million adamnan asady Olardyn 37 milliony Ukrainada turady Ukraindarukr ukrayi nciGrigorij SkovorodaNikolaj GogolTaras ShevchenkoValerij LobanovskijBүkil halyktyn sany46 mln En kop taralgan ajmaktar Ukraina37 351 112 27 12 2023 Resej1 927 988 2010 Kanada1 251 170 2011 Braziliya500 000 1 000 000 AҚSh976 314 2009 Қazakstan387 327 2021 Argentina300 000Tilderiukrain tiliDinipravoslavie grekokatolikterEtnonimiShyguy zhoninen birneshe zhalpy nuskalary bar XIX gasyrga dejingi ukraindardyn ozindik ataulary ortagasyrlyk Rus memleketinin atauynan shykkan rusy nemese rusinder boldy Bul ataular ukrain shezhiresinde XIII XIX gasyrlardagy dini zhәne zajyrly әdebietterde kezdesedi Tagy bir nuskasy Ukraina atauy kone orys tilindegi ѹkraina nemese v kraina shekaralyk ajmak knyazdiktin shetindegi zher ekinshisinde kraj kraina yagni el nemese oz halky mekendegen zher degen sozden shykkan Қalaj bolganda da shygu teginin kez kelgen nuskasynyn negizinde kraj tүbiri zhatyr ol oz kezeginde zhalpy slavyandyk krayati nemese kroiti yagni kesu degennen shykkan Kraj sozbe soz audarganda bolim nemese shekara degendi bildiredi EndoetnonimderiAgylshyn tilinde Ukrainians orys tilinde Ukraincy belarus tilinde Ukraincy polyak tilinde Ukraincy cheh tilinde Ukrajinci slovak tilinde Ukraincy horvat tilinde Ukrajinci bolgar tilinde Ukrainci abhaz tilinde Aukraineccәa litva tilinde Ukrainietai latysh tilinde Ukrainis mazhar tilinde Ukranok eston tilinde Ukrainlased gruzin tilinde უკრაინული nemis tilinde Ukrainisch rumyn tilinde Ucrainieni ispan tilinde Ucranianos tүrik tilinde Ukraynaci kyrym tatar tilinde Ukrainali Қarashaj Balkarda Ukrainlile tүrik tilinde Ukraynalilar tatar tilinde Ukrainnar grek tilinde Oykranes golland tilinde Oekrayiners fin tilinde Ukrainalaiset TiliTolyk makalasy Ukrain tili Ukrain tili biri bolyp tabylady zhәne үsh dialektilik erekshelikteri bar a soltүstiktik soltүstik zhagalaulyk polesskij ontүstik zhagalaulyk polesskij volynskij polesskij sojleu erekshelikteri b ontүstik batystyk volynskij podolskij galicko bukovindyk karpattyk dnestrlyk sojleu erekshelikteri v ontүstik shygystyk dneprovtyk shygys poltavalyk sojleu erekshelikteri Orys tilinen basty ajyrmashylyktary ukrain әlipbesinde g әrpi һ tәrizdi dybys beredi e orys tilindegi jotdalgan je emes baska tilderdegi siyakty bir dybysty e e ni beredi Zhәne I әripi ɪ dybysyn bildiredi Ukrain әlipbesinde zhok Songy sojleu ereksheligi 18 g ezhelgi ukraindyk kitap tili negizine alyndy 18 19 gg aralygynda kazirgi ukrain zhana ukrain әdebi tili kalyptasty 10 g Kirill men Mefodij negizin salgan eski slavyan zhazuy Ukrainadan bastau aldy DiniUkraindar negizinen pravoslavielik Batys ajmaktarda halyktyn bir boligin grek katolikteri kurajdy Munda 16 17 gasyrlar togysynda uniat grek katolik shirkeui pajda boldy Ukrain grek katolik shirkeuinin ereksheligi onyn dogmatikalyk ritualdyk sinkretizmi bolyp tabylady ol en basynan bastap katolik shirkeuinin dogmasymen zhәne filosofiyasymen shygys pravoslavielik salt zhoralarynyn organikalyk үjlesimi retinde salyngan TarihyRumyniyanyn soltүstik boliginen kelgen ukraindar 14 15 gasyrlarda ezhelgi rus halyktary teginen tuyskan ukrain orys belarus etnostary kalyptasty 15 gasyrdyn sonynan bastap Ukrainaga tүrikter men Қyrym tatarlary shabuyl zhasady 15 gasyrda bir ortlykka bagyngan Resej memleketinin kuryluy ukrain belarus halyktarynyn tarihynda ulken rol atkardy Ukrain halkyn azattyk kүreske zhumyldyrgan B Hmelnickij bastagan sogys 1648 54 Ukrainanyn Resejge kosyluyna sebepshi boldy 1709 zhyly Poltava shajkasynda Ukraina getmany Mazepa shvedter zhagyna shykkanymen koptegen ukraindyk kazak polkteri Resej zhagynda sogysyp sol zhagalaudagy Ukrainany korgap kaldy 18 gasyrda orys tүrik sogystary men Polshanyn bolinui nәtizhesinde on zhagalaudagy Ukraina men Batys Volyn Resejge kosylyp ukrain halky Resejdin otarlyk ezgisine tүsti 1812 zh Napoleon armiyasyna karsy Otan sogysyna ukrainder de katysty 1 dүniezhүzilik sogys zhәne azamat sogysy zhyldarynda Ukraina aumagynyn biraz boligin Germaniya men Avstriya Vengriya zhaulap aldy 1917 20 zh el aumagynda Ukraina Halyk Respublikasy Batys Ukraina Halyk Respublikasy omir sүrdi 1917 zh Ukrain KSR y kuryldy Azamat zhәne kenes polyak sogysy barysynda 1920 zh Batys Ukraina Polshaga otti 1922 zh KSRO kuramyna kirdi 1939 zh UKSR Batys Ukrainamen kosyldy 2 dүnizhүzilik sogys kezinde Ukraina zheri nemis әskerlerinin kol astynda kaldy 1954 zh RKFSR nan Ukrainaga Қyrym oblysy berildi 1990 zh Ukraina Zhogargy Kenesi eldin tәuelsizdigin zhariyalady 1991 zh 8 zheltoksandagy Belovezh kelisiminen kejin Kenes Odagy taratylyp Ukraina tәuelsizdigin zhariyalady KәsibiUkraindyktardyn auyl sharuashylygynyn negizgi dәstүrli salasy eginshilik үsh tanapty eginshilik basym boldy onymen birge XIX gasyrda Karpat pen Polesiyada egistik zhәne auyspaly eginshilik saktalgan Қara bidaj bidaj arpa tary karakumyk suly karasora zygyr osirildi XVII gasyrdyn ayagynan bastap zhүgeri temeki XVIII gasyrdyn ekinshi zhartysynan bastap kүnbagys kartop baksha dakyldarynan kyrykkabat kiyar kyzylsha repa piyaz zhәne t b XIX gasyrdyn basynan bastap kyzanak pen burysh egildi Ukraindyktar ezhelden үj bakshasymen alma almurt shie kara orik tankuraj karakat orik shie zhүzim ajnalysty Dәstүrli eginshilik kuraldary temir bolshekteri men aldyngy boligi bar agash sokadan bir tisti zhәne kop tisti sokadan әr tүrli pishindi kүrekten tyrmadan negizinen ramalyk tyrmadan t b turdy Polese zhәne zhartylaj sol zhagalau ajmaktarynda sokanyn ornyna dongelekti soka koldanyldy Egin zhinau kuraldary orak tyrma zhәne ajyrdan turdy Ukraindyktar negizinen iri kara koj zhylky shoshka kus osirdi Ara sharuashylygy men balyk aulau sharuashylykta kosalky rol atkardy Sharuashylykta koloner de manyzdy oryn aldy Ukrainadagy halyk kolonerinin en tanymal tүrlerinin biri keste tigu Ukrain kesteleri әdemiligimen ornekterimen zhәne ashyk tүsterimen tanymal Tagy bir tanymal halyktyk koloneri pisanka zhasau oneri әshekejlengen zhumyrtkalar Pisanka koktemnin kuanysh pen uzak omirdin simvoly Zhumyrtkaga әdemi oyu ornek salu sheberligi urpaktan urpakka berilip erekshe oner sanalgan Kilem tokudyn ukrain mәdenietinde de ezhelgi dәstүrleri bar Ukrain kilemderi әdemi ornekterimen tүsterimen zhәne toku tehnikasymen tanymal Turmys saltyXIX gasyrdyn ayagyna dejin ukrain auylynyn kogamdyk omirinde patriarhaldyk katynastardyn kaldyktary saktaldy korshilik kauym gromada manyzdy oryn aldy Koptegen dәstүrli uzhymdyk enbek formalary toloka supryaga zhәne demalys parubochi gromady үjlenbegen zhigitterdin birlestikteri vechornici zhәne dosvitki zhana zhyldyk әnder zhәne t b tәn boldy Eldi mekenderi men dәstүrli baspanalary Kiev oblysy Savki hutoryndagy hata Ukraindyktardyn dәstүrli turgyn үji edәuir koshi kon үderisterine karamastan әlemnin tүrli ajmaktarynda 20 g ortasyna dejin ozinin etnografiyalyk erekshelikterin saktap kaldy Orys tipindegi borene үjshiktermen katar ukraindyktardyn da saz үjshikteri bolgan Mundaj turgyn үjler orman tapshy ontүstik dalalyk ajmaktarda zhasaldy Үjdin kabyrgalary butaktardan zhasalgan orimderden zhinaldy kejde material kүjdirilmegen kirpish boldy Sodan kejin sabanmen aralaskan sazben sylandy Ol orilgen nemese kirpish kabyrgalarga kalyn zhagylgan Sodan kejin ishki zhәne syrtky zhagynan kabyrgalar әkteldi Tobe shatyry saban nemese kamyspen zhabylgan Үjlerdin syrtky kabyrgalary osimdik ornekterimen boyalgan Aulaga iesinin bajlygyna karaj bir nemese birneshe sharuashylyk kurylystary kirdi kora saraj kojma malga arnalgan kora t b Ukraindyktardyn peshke degen kozkarasy erekshe boldy Ol gazhajyp kүshterge ie boldy zhәne zulym ruhtardan korgajdy dep sendi Pesh tek tamak pisiru үshin gana emes sonymen katar ujyktau kiim keshek pen astykty keptiru aurulardy emdeu үshin de koldanylgan Onyn kasynda zhanzhaldasu balagat sozder ajtu otka tүkiruge tyjym salyndy Pesh әktelip oyu ornekpen bezendirildi Ol taktajshalarmen zhәne kagaz boyaularymen kaptalgan Ukrain үjlerinin intereri ozinin әdemiligimen erekshelenedi Olar oramal zhastyk tysy dastarhandy gүlder men osimdikterdin әshekejli kestelerin pajdalanylgan Үj ishinde kesteli oramaldar men majlyktar ilindi Boyalgan keramikalyk ydystar sorelerge kojyldy Dәstүrli kiimderi Ұlttyk kiimdegi ukrain kyzy Ukraindyktardyn dәstүrli kiimderi koldan tokylgan kenepten zhasalgan shalbar zhejde beldeulik zhәne keudelik kiim syrtky kiim baskiim ayakkiim әshekej bujymdardan turady Ukraindyktar arasynda әli kүnge dejin kiim keshek үlgisinde etnografiyalyk erekshelikter kezdesedi derga kүndelikti kapsyrmaly kiim plahta merekelik ashyk tүsti torly zhүn matadan eki kenepten pishilgen ornektelgen spidnicya fabrikalyk matadan zhasalgan beldeme kersetka sholak zhendi kiim zhәne t b Әjel adamdar bilezik syrga sakina mojynga omyrauga tagylatyn alka monshak monetaly alkalar monisto dukachi siyakty әshekej bujymdar takkan Er adamdar ken sharovarlar kejinnen orystardykindej tar shalbarlar kigen Keudesi ojyk kestemen ornektelgen tunika tәrizdi zhejdeler ken taraldy Kejbir ajmaktarda kojlek aziyalyktar siyakty shalbarga tygyldy Ken shalbar belbeumen bajlangan Ukrain kazaktary kolemdi ken shalbar kidi onyn tomengi zhagynda ilmek salyngan bul kozgalys erkindigin kamtamasyz etedi Suyk aua rajynda olar matadan zhasalgan kaftandar men koj terisinen zhasalgan kүrte kidi Әjelderdin ulttyk kiiminde detaldar kobirek Bluza uzyn kesilgen 2 bolikten turatyn tomengi boligi kenepten zhasalgan Mereke kүnderi aldyngy zhagy zheni zhagasy kestemen bezendirilgen bluzka kidi Sәndi bluzkalar zhuka materialdardan poplin zhibek zhasalgan Қara zhәne kyzyl tүs sary zhasyl zhәne kyzyl renkti үlgiler ken taralgan Beldemsheler әr tүrli pishinde boldy tar oramaly zhәne zhalpak Үstine kesteli alzhapkysh zhәne uzyn ushtary bar ken beldik tagyldy Bas kiimnen biik eltiri borik kuchma kysky bas kiimder treuh malahai kiizden sabannan zhasalgan kalpakty bril ajtuga bolady Bastaryna ak oramal namitka baskiim syrtynan bajlanatyn ochipka kigen Tүsi bajlau әdisine karaj tүrli oramaldar keninen taralgan Ayaktaryna shiki bylgarydan zhasalgan etik kigen Dәstүrli tagamdary Ұlttyk tagamdar turyp zhatkan ajmaktardagy tagamdar esebinen tolygyp otyrady Kubanda ukraindyktar adygej irimshigin Bashkurtstan men Қazakstanda kymyz zhәne ajran zhasajdy Et shuzhyk zhәne әjgili ukraindyk shoshka majy kүndelikti de merekelik te azyk tүri bolyp tabylady Қajmak kosylgan borsh Halyktyn әrtүrli toptary arasynda azyk tүlik ote әrtүrli boldy Dietanyn negizin osimdik zhәne unnan zhasalgan tagamdar borsh tushpara sorpalardyn әrtүrli tүrleri botkalar әsirese tary botka men karakumyk t b kurady Nandy kyshkyl kamyrdan domalak uzynsha kalypta palyanica hlibina bohan pisirgen Ishine tүrli nәrseler salyngan bәlishter men zhuka nandar perepichki opishki pampushki keninen taralgan Ұnnan kvashu lemishku solomahu siyakty ezhelgi tamaktar dajyndajdy Қajnagan suda pisiriletin galushki vareniki irimshikpen kartoppen shiemen lapsha lokishna zatirka katty etip ilengen usaktalyp suga nemese sүtke pisirilgen kamyr tagamdar kazirgi uakytka dejin bar Ukraindyktardyn әjgili tagamy borsh Onyn tүrli dajyndau tәsilderi bar Kүndelikti tagamdar ishinde sүt tagamdary kop Balyk sonyn ishinde tuzdalgan balyk dietada manyzdy oryn aldy Et tagamdary sharualarga mereke kүnderi gana zhetetin En tanymal shoshka eti men shoshka majy boldy Ұnnan koknәr tukymy men bal kosylgan koptegen koknәr torttary tokash knish zhәne rogalikter pisirildi Tanymal susyndarga uzvar varenuha sirivetter tүrli likerler men arak sonyn ishinde burysh kosylgan tanymal gorilka kirdi Folklory Ukrain bii Gopak Ukrain halkynyn folklory urpaktan urpakka zhalgasyp kele zhatkan baj tarihpen dәstүrlermen zhәne mifterge toly Ukrain folklory ukrain halkynyn ulttyk mәdenieti men bolmysynyn azhyramas boligi bolyp tabylady Ukrain folklorynyn en zharkyn elementterinin biri halyk әnderi Olar ukrain omirinin әrtүrli aspektilerin korsetedi mahabbat zhumys sogys senim zhәne omirdin koptegen baska aspektileri Merekelerde zhәne tojlarda sondaj ak zherleu men zhoktau rәsimderinde ukrain halyk әnderi ajtylady Ukrain folklorynyn manyzdy kuramdas boligi halyk ertegileri men anyzdar Olar erlik isterdi sikyrly zharatylystardy tylsym zherlerdi әngimelejdi Olardyn kopshiligi teren simvoldyk magynaga ie zhәne adamdarga korshagan әlemdi tүsinuge komektesedi Sonymen katar ukrain folklory halyktyk әdet guryptar men dәstүrlerge baj Mysaly Iordan ozeninde shomylu Kupala Maslenica zhәne baska da halyktyk merekeler men әdet guryptardy tojlau ukraindyktarga ata babalarymen bajlanysyn saktauga zhәne omirdegi manyzdy sәtterdi atap otuge komektesedi Ұlttyk әdet guryptary men dәstүrleriBaska da koptegen halyktar siyakty ukraindyktarda da hristiandyk guryptar men putka tabynushylyk guryptardyn uksastyktary bajkalady Mysaly svyatkalar keshki үstel basyndagy otyrystarmen ruhani әnigimelesu magiyalyk әrekettermen salttyk tamaktarmen birge zhүrgen Rozhdestvoda kolyadkalar әzil yskak әnder ajtkan balalar korshilerinin үjine bidaj sepken Maslenicada orystar siyakty zhuka kujmaktar varenikter pisirip at zhegilgen shanamen bir birine konakka bargan Pashada horovod zhasap sauyk sajran kuryp guryptyk tagamdar boyalgan zhumyrtka bal shuzhyk kuyrylgan toaj dajyndagan Troicada hatalary men kakpalaryn butaktarmen bezendirgen Ivan Kupala merekesinde biik zharda kiyp alyngan guryptyk agashty ornatyp ony gүldermen marena kupala әshekejlep alau zhagyp bal ashkan Bul merekelerdin barlygy buryngydaj bolmasa da kazirgi uakytka dejin atalyp otiledi Ukraindyktardyn omirine koptegen zhana merekeler engen Ukraindyktar tamyry zhalpy slavyandyk zhәne ezhelgi orys kezeninde zhatkan ezhelgi poetikalyk mәdenietin erekshe kadirlep kasterlejdi Putka tabynushylyk kezen adam men tabigattyn azhyramastygymen kudajlardyn koptigimen belgili Ezhelgi Rustin hristian dinin kabyldauy zhana ruhani ziyatkerlik kundylyktardyn aralasuyna alyp keldi Ezhelgi orys әdebieti dep atalatyn orys poeziyasynyn shyny Slova o polku Igoreve dastany ukrain mәdenietinin de bastauy bolyp tabylady Қazakstandagy ukraindarҚazakstan zherine algashky ukraindar XIX g keldi Ukrain konys audarushylary Қazakstan zherine stalindik repressiya kezinde tyn zhәne tynajgan zherlerdi igeru zhyldarynda keldi 1897 zhyly Қazakstandagy ukrain diasporasynyn sany 86 7 myn ukrain boldy 30 zhyldan kejin Қazakstandagy ukraindardyn sany 10 esege zhuyk osti 1989 zhyly ukraindar sany 875 7 ge zhetti al 1999 zhyly 547 1 myn adamga dejin kyskardy Ukrain diasporasynyn kop boligi әrdajym Қazakstannyn soltүstik oblystarynda konystandy ukraindardyn en iri etnoajmaktyk toptary Қostanaj 130 4 myn Қaragandy 78 8 myn Pavlodar 62 6 myn Akmola 62 2 myn Soltүstik Қazakstan 47 0 myn Aktobe 46 9 myn oblystarynda ornalaskan mundaj konys audaru ukrain diasporasyna tәn bolyp kalyp otyr etnostyn 50 dan astamy Қazakstannyn soltүstik oblystarynda turady Bүginde ukrain kauymdastygynyn ulttyk mәdeni zhanaru үderisi zhүzege asyrylyp keledi Til men dәstүrlerdi okyp bilu zholga kojylgan Zhiyrmadan astam oblystyk zhәne kalalyk ukrain etnomәdeni birlestigi zhemisti zhumys isteude Elimizde Ukrainanyn senbilik zhәne zheksenbilik mektepteri kyzmet etedi Ukraina men Қazakstandy myna zhagdaj da bajlanystyrady kazak zherinde 11 zhyl bojy belgili zhazushy Taras Shevchenko ajdauda boldy Mangystau oblysy eldi mekenderinin birinde yagni Shevchenko turgan zhәne ozinin shygarmalaryn zhazgan үjde onyn atynda murazhaj ashylgan Koptegen kalada onyn atynda kosheler bar Shevchenko okulary otkizilip turady Aktauda Kobzarga ornatylgan әlemdegi en үlken eskertkish turgyzylgan 2012 zhyly Kievte kazaktyn uly akyny Zhambyl Zhabaevka eskertkish ashyldy Al Taras Shevchenkonyn tuganyna 200 zhyl toluyna oraj astanada uly Kobzarga eskertkish ornatyldy 2013 2014 zhyldary Қazakstan mәdenietinin kүnderin Ukrainada zhәne Ukraina kүnderin Қazakstanda otkizildi Қazakstandagy ukrain diasporasy sanynyn zhalpy dinamikasy mynadaj 933 461 1970 zh 897 964 1979 zh 875 691 1989 zh 547 054 1999 zh 263 962 2020 adam 1989 zhyly Қazakstanda turatyn ukraindardyn 36 6 y oz ultynyn tilin ana tili dep sanajtyndyktaryn ajtty birak olardyn tek 5 8 y gana ukrain tilin biledi ukraindardyn 0 02 y kazak tilin ana tili dep tanydy olardyn 0 9 y kazak tilin biledi 63 2 y orys tilin ana tili dep sanajdy al olardyn 32 3 y orys tilin biledi 1999 zhylgy sanak derekteri bojynsha 547 1 myn ukraindardyn 88 1 myny 16 1 ana tilin biledi 68 7 myny 12 6 memlekettik kazak tilin 544 4 myny 99 5 orys tilin mengergen 27 1999 zhylgy sanak bojynsha Қazakstan ukraindarynyn kostildilik dәrezhesi mynadaj tүrde anyktaldy birtildiler 397890 adam 72 7 kostildiler 149164 adam 27 3 DerekkozderUkraindyktardyn etnogenezi Tekserildi 16 nauryz 2025 Ukraindar Ukrayinci Tekserildi 16 nauryz 2025 Medvedeva V A Ukraindyktardyn dini zhәne mәdeni dәstүrleri Tekserildi 16 nauryz 2025 Gorlenko V F Ukraindar Tekserildi 16 nauryz 2025 V A Tishkov Dүnie zhүzindegi halyktar men dinder Enciklopediya Moskva Үlken Resej enciklopediyasy 1999 B 573 930 b 100 000 taralym ISBN 5 85270 155 6 Ukraindar Tekserildi 16 nauryz 2025 Ukraindar erekshe slavyan halky Tekserildi 16 nauryz 2025 Әlem halyktary Ukraindar Tekserildi 16 nauryz 2025 Әdet guryptar men dәstүrler Folklor Tekserildi 17 nauryz 2025 Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Қazakstan halky Enciklopediya Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 B 416 ISBN 978 601 7472 88 7 E D Sүlejmenova D H Akanova N Zh Shajmerdenova Қazakstan tilderi әleumettik lingvistika anyktamalygy Izdatelstvo Zolotaya Kniga ZhShS 2020 B 193 480 b ISBN 978 601 7988 21 0