Абылай Онданұлы

 Басқа мағыналар үшін Абылай хан деген бетті қараңыз.

 Басқа мағыналар үшін Қанішер Абылай деген бетті қараңыз.

Абылай Онданұлы (XVI ғ соңы - 1631) - 17 ғасырдыңдың басында Сауран қаласын билеген қазақ сұлтаны. Әкесі Ондан сұлтан, атасы Шығай хан. Әйгілі Абылай ханның атасы Қанішер Абылаймен шатастырмаңыз.

Абылай сұлтан
Лауазымы
Қазақ хандығы сұлтаны
Монарх	Есім хан
Өмірбаяны
Діні	ислам
Дүниеге келуі	1585 дейін
Қайтыс болуы	1631 (1631)
Династия	Төре
Әкесі	Ондан сұлтан
Балалары	белгісіз
өңдеу

Абылай сұлтан туралы мәліметтер орыс және мұсылман деректерінде де кездеседі. Ең толық мәлімет «Бахр әл-асрар» еңбегінде бар. Абылай сұлтан, аға хан Есім тұсында белсенді жауынгер, әскербасы болған. Мәуераннахрдағы мен Имамқұл хан арасындағы күреске қатысты, Моғолстан ханы ханның ұлы қарсы шайқаста қазақтар мен қырғыздардың біріккен жасағын басқарды. Абылай әр уақытта Ташкент, Ферғана және Әндіжан қалаларын жаулап алып билеп отырған. Орыс құжаттарында «Сауран патшасы Аблахан» деп сақталды.

Өмір баяны

1598 жылы Тәуекел ханның өлімінен кейін Қазақ хандығындағы билік Тәуекелдің інісі Есімге өтеді. Алайда қазақ сұлтандарының бір бөлігі Есімді хан дәрежесінде мойындамай, өзбек хандарының көмегімен орталық билікке қарсы шығады. Сүйтіп 17 ғасырдың басы қазақ және өзбек хандарының Сыр бойындағы Түркістан қалалары үшін толассыз күресімен өтеді.

1606 жылы Есім ханның немере інісі және одақтасы Абылай сұлтан басқарған қазақтар Самарқанға басып кіреді. Абылайдың шабуылын тойтару орасан зор күш-жігерді қажет еткенімен, қала қорғаны берілмейді. 1609 жылы Абылай сұлтан тағыда Самарқанды алуға әрекеттенеді. Жалаңтөс-баһадүр мен әскерлері оған қарсы шығып, қазақ жасақтарын қуып үлгереді. Бұл жолы Абылай сұлтан Сығанаққа шегінуге мәжбүр болады.

1611 жылы Бұхара хандығында билік үшін ішкі күрес басталады. 1611 жылы қастандық нәтижесінде хан тақтан тайып, өзбек мемлекетінің тағына ұлы Имамқұл хан отырады. Сефевидтерден қолдау алған тақ үшін күресті жалғастырады. Қазақ басшылары осы оқиғаларды пайдаланып, бұл күреске белсене араласады. 1611 жылы Есім хан, Абылай, Күшік (Барақ сұлтан атасы) сұлтандар және Есім ханның ұлы ханзада II Жәнібек, ханға қарсы Имамқұл ханды қолдайды. хан жағында қазақ сұлтаны болды, ол Тарих-и алам-ара-и Аббасидің айтуы бойынша соңғы сәтте Имамқұл ханның жағына өтті. Бұл оқиға, өлім жазасына кесілген ханның жеңілуінің негізгі себебі болады. Көмегі үшін Имамқұл хан Есім ханның Ташкент және Түркістан қалаларындағы билігін мойындап, бұл өңірді қазақтарға қалдырады. Абылай осы кезде Сауран қаласының билеушісі атанады.

Алайда Мұхаммед Юсуф Муншидің «Тарих-и Муким Ханиде» жазуы бойынша, бұл оқиға қазақ-өзбек арасындағы татулыққа әкелмеді. Имамқұл хан таққа отырғаннан кейін қазақтар мен қалмақтар Мауранахрдың шеткі аймақтарына тағы шабуыл жасайды. Бұған жауап ретінде Имамқұл хан 1021/1612 жылы «қазақ, қарақалпақ, қалмақтарға» қарсы үлкен жорық жасап, жеңіске жетіп, оларды қатаң жазалайды. Содан кейін ол Ташкентті басқаруға ұлы жібереді, бірақ қала тұрғындары көтеріліс жасап, оны өлтіреді. Имамқұл хан бұған кек ретінде Ташкент тұрғындарын үлкен қатыгездікпен жазалайды. Бұл оқиға туралы Мұхаммед Юсуф Мунши былай деп жазады: «Сол күні базар түскі намазға дейін қызу болды, қарияны нәрестенің құнына сататындай болды. Қаза болғандар саны шектен асып түсті.»

1613 жылы қазақ билеушілері Ташкентті ақыры өз бақылауына алады. Осыдан кейін олар Самарқанға жорыққа аттанады. Бұл кезде Балхта болған Имамқұл хан мен оның інісі қазақтарға қарсылық көрсете алмай жеңіліске ұшырайды. Қазақтар ішкі келіспеушіліктеріне байланысты бұл жеңісті толықтай пайдалана алмайды. Себебі Қазақ хандығының өзінде сұлтандар мен хандар арасында мемлекеттегі билік үшін күрес басталады. Есім хан мен Абылай сұлтан бастаған бір топ баласы Тұрсын сұлтан тобымен қақтығысады. Аштархан әулетімен одақ құру мақсатында, Тұрсын Бұхараға өз өкілдерін жіберіп, қырғыздар мен қалмақтар қолдаған басқа қазақ сұлтандарының шабуылдарына шағымданады. Имамқұл хан Тұрсын арқылы Қазақ хандығына билік орнатуға үміттеніп, оған көмекке келеді де, 1613-1614 жылдары Тұрсын Ташкенттегі билікті өз қолына алып хан атанады.

1616 жылы, Сауранды басқарған Абылай, Тұрсын хан жасаған шабуылға төтеп бере алмай Сарыарқаға қашады. Сүйтіп 1616-1623 жылдар арасында Есім хан мен оның одақтастары Абылай, , Назар және Ескендір сұлтандар Сыр бойындағы қалалар үшін күресте жеңіліп, көрші елдермен шекаралас өңірлерге кетіп қалады. Есім мен Ескендір бұл жылдары Моғолстан мен қалмақтар арасындағы шайқастарға араласады. Абылай болса қырғыздарға өтіп, қосылып Моғолстан ханзадасы қарсы соғысады. Соғыс нәтижесінде екі жақ та жеңіске жете алмай, бітімгерлік шарт жасасып, Абылай қызын Темір сұлтанға күйеуге шығарады.

Есім хан 1623-1624 жылдар шамасында Қазақ хандығы аймағына оралып, Тұрсын ханмен бейбіт келісімге келеді. Билеушілер өз-ара достық қарым-қатынас орнатып, нәтижесінде Қазақ ордасында екі хан орнығады - Ташкентті орда қылған Тұрсын аға хан болады да, Түркістанда билік құрған Есім кіші хан атанады.

1624 жылы біріккен Есім хан, Абылай сұлтан мен Тұрсын хандардың жасақтары Ферғана өңіріне шабуыл жасап, Асхи шайқасында Имамұқұл хан мен оған жақтас қазақ сұлтаны 30 мыңдық әскерін ойсырата жеңеді.

1627 жылы жоңғарлар қазақ жеріне жорықтарын күшейтіп, Жетісу өңіріне орасан зор зиян келтіреді. Есім хан жасақ жинап, жауға қарсы жорыққа шығады. Жоңғарларды талқандап, Жоңғар тауларынан әрі қарай қуып, үлкен олжамен оралады. Бұл кезде бәсекелесінің жоқтығын пайдаланып, Тұрсын хан әскерлерін жинап, бүкіл хандықты өз билігіне алу мақсатында Қазақ хандығының екінші астанасы Түркістанды басып алады. Тұрсын Есімнің отбасын – әйелдері мен балаларын тұтқындап, Ташкентке апарады. Есім хан қайтадан әскер жинап, Сайрам бекінісіне қарай бет алады. 1627 жылы Сайрам аймағында Есім хан мен Тұрсын хан арасында үлкен шайқас орын алады. Шайқаста жеңілген Тұрсын хан Ташкентке қашуға тырысады, алайда Ташкентті Абылай сұлтан басып алып, Тұрсынды қалаға кіргізбейді. Жеңілгенін түсінген Тұрсынның жақтастары оны тұтқынға алып, өлтіріп, денесін Есімге тапсырады. Есім хан Тұрсынның басын Имамқұл ханға ескерту ретінде жібереді. Есім хан Тұрсынның басты жақтастары болған қатаған руын түгел қырып, қашып үлгіргендері өзбек және ұйғыр елдеріне пана тауып, бұл оқиға деп тарихта қалады. Ал қатағандардың қазақтарды қолдаған бір бөлігі шаңышқылы деген атаумен қазақ құрамында қалады.

1628 жылы Есім хан қайтыс болғаннан кейін Қазақ мемлекетінің тағына оның немере інісі Абылай отырады. 1628 жылы Абылай Ташкентке келіп, өз билігін жариялайды, бірақ Имамқұл хан Ташкентке әскер жіберіп, Қаймас шайқасында Аштархандықтар жеңіске жетеді. Абылай Ташкент пен Әндіжанды басқарудан айырылып, Жетісу мен Қырғыз даласына қашуға мәжбүр болады.

1631 жылы Абылай тағы да Әндіжанды басып алып, Имамқұл ханның ұлы өлтіреді. Бұған жауап ретінде Имамқұл хан Ферғанаға жорық жасап, Абылай әскерін жеңеді. Сүйтіп Абылай сұлтан, әкесі Ондан сұлтан сияқты, қан майданда қаза табады. Оның артынан қалған ұлдары туралы тарихи дерек жоқ. Абылайдан кейін Ташкент пен Ұлы жүздегі билікті Хақназар немересі алады, ал аға хан болып Есімнің ұлы II Жәнібек атанады.

Дереккөздер

1. Атыгаев. Н. Б. Казахское ханство: очерки внешнеполитической истории XV—XVII веков. — Алматы: Евразийский научно-исследовательский институт МКТУ им. Х.А. Ясави, 2023. — 225 с. — ISBN 978-601-7805-24-1.
2. Султанов Т. И. Поднятые на белой Кошме. Ханы казахских степей / ТОО «Астана Даму-21». — Астана, 2006. — 252 с. — ISBN 9965-9522-8-0.
3. Айбын. Энциклопедия. / Бас ред. Б.Ө.Жақып. - Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. - 880 бет.ISBN 9965-893-73-Х