Верный Алматы қаласының 1921 жылға дейінгі атауы Верный бекінісінің сызбасы Алматы мұражайының көрме залынан алынған сур

Верный – Алматы қаласының 1921 жылға дейінгі атауы.

Верный бекінісінің сызбасы (**Алматы мұражайының** көрме залынан алынған сурет).

Верный бекінісінің қалануы

Верныйдың салынуы Қазақстанның Ресейге өз еркімен қосылуының аяқталуына байланысты болды. Қазақ халқының неғұрлым көреген өкілдері Ресейге қосылу жат жұрттық басқыншыларға, яғни қоқандықтардың әскери шапқыншылығына қарсы тұруға және ағылшын отаршыларының Жетісуға өтуіне қарсы сенімді тірек деп білді.
Әскери-стратегиялық, экономиялық және сауда-саттық мәні күшті Жетісу бұған дейін Қоқанның Құдияр ханының ықпалында болатын; оның мұндағы негізгі тіректі пункті Қапалдан 350 шақырым жерде, Қаскелең өзені бойындағы Таушүбек қамалында еді. Қоқан хандығының Жетісуға ықпалын жою, сөйтіп Ресей қол астына өз еріктерімен өткен Ұлы Жүз қазақтарына жәрдемдесу мақсатымен патша әкімшілігі осы қамалды алу үшін 1850 жылы Гутковский бастаған әскери отряд жіберді. Алайда бұл әрекеттен ештеңе шықпайды.
1851 жылы 7 шілдеде подполковник Карбышевтің қайта жасақталған отряды Таушүбекке аттанады. Отряд құрамында 1 батальон жаяу әскер, қазақ жүздігі, 18 зеңбірек болды. Бұларды Тәнеке Нұралы Дөсетұлы бидің сарбаздары қолдады. Қарулы күш Іле өзенінен өтіп, бекініске келгенде ондағылар ұрыссыз беріледі.
1853 жылы Тобыл мен Томск губерниялары, Семей облысы, Сібір қырғыздары (қазақтары) облысы Батыс-Сібір губернаторлығына бағынды. Орынбор губерниясының шекараларынан бастап Іле Алатауының етегіне дейінгі күллі жер Сібір қазақтары облысының құрамына енді. Семейден Қапалға дейін әскери күзет жолы (бекет) салына бастады, Жетісудағы әскери шеп – Үржар және Лепсі станицалары мекен тепті.
Іленің арғы беті мен Шу өзенінің жоғары бойында бекініп алу үшін патша әкімшілігі Үлкен Орда қазақтарының приставы майор Перемышльский отрядын жіберді де, ол әскери бекініс салатын жер іздеді. Іле Алатауының солтүстік беткейін, Үлкен және Кіші Алматы өзендерінің бойын, екеуінің аралығындағы алқапты зерттеп, Перемышльский өңдеуге қолайлы жері, шабындықтары мен су көздері бар тұрақ табады.
Сөйтіп Кіші Алматы өзенінің сол жағалауындағы Алматы атты ежелгі қонысқа әскери бекіністің тұңғыш қазығы қағылады. Оны салуға қазақтар да қатысты.
1854 жылы ақпанда Іле сыртындағы әскери бекініс Верный деп аталады. Бесбұрышты үлгімен қамал салынды, айналасына терең ор қазылып, ағаштан шарбақ орнатылды (кейін оның орнына күйдірілмеген кірпіштен дуал қаланып, мылтық, зеңбірек ататын саңлаулары жасалды). Қамал гарнизонында 470 солдат пен Іле отрядының офицерлері қызмет етті.
Бекіністі салу және абаттандыру бірнеше жылға созылды.

Алғашқы қоныс аударушылар, кәсіптері

1855 жылдың 1 шілдесінен бастап Ресейдің барлық өңірлерінен Верныйға алғашқы қоныс аударушылардың алғашқы тобы келді, олардың көбі Сібірдің, Воронеж губерниясы мен Орталық Ресейдің басқа да губернияларының шаруалары болды. Олар Үлкен және Кіші Алматы станицаларының негізін қалады. Көп кешікпей бұларға көршілес татар слободкасы пайда болды, онда Семейден, Тюменнен, Омбыдан т.б. қалалардан көшіп келген татарлар қоныс тепті.
Орыстар қазақ ауылдарының еңбекші бұқарасымен жақындасып, жергілікті халықпен егін салу, бау-бақша, огород өсіру, бал арасын ұстау тәжірибелерімен бөлісті.
1855 жылы Алатау округінің әкімшілігі Қапалдан Верныйға ауысты.
1856 жылдан кейін қоныс ауыстырушылар топ-тобымен келе бастады. Солардың ішінде 5 ұя бал арасын ала келген сібір казагы О. Мамиев омарта шаруашылығының негізін салды. Воронж губерниясынан келген Е. Редько атақты апорт алмасының көшет шыбықтарын ала келді, бағбан селекционер Н.Т. Моисеев бақ отырғызып, тамаша жеміс алды.
1856 жылы Қазына бағы (қазіргі Орталық мәдениет және демалыс саябағы) егілді.
1857 жылы Татар слободкасы маңынан Әлімжановтың алғашқы су диірмені салынды.
1858 жылы Кузнецов деген көпес сыра қайнататын зауыт ашты. 1860 жылы пошта бөлімшесі мен госпиталь іске кірісіп, шешекке қарсы егу жүргізіле бастады.
1859 жылы мамыр айында бекініс тұрғындарының саны 5 мыңға жетті. Верный маңызды сауда орталығына айналды.

Қоқандықтарды ығыстыру, Верныйдың қала атануы

Қоқан билеушілері Жетісудағы орныққан орындарынан айырылғысы келмеді. Олар қазақтардың өз ішіндегі ру тартысын, феодалдардың жайылымға таласқан жанжалдарын пайдаланды. Бұлардың басым көпшілігі патша әкімшілігінен тиімді қолдау тауып, сол жаққа шықты да, олармен ынтымақтасып іс етті, ал енді бір бөлігі Қоқанның Құдияр ханына барып қосылды (Кенесары Қасымовтың баласы Садық сұлтан т.б.).
1859 жылы шілде айының аяғында Батыс-Сібір генерал-губернаторы Г.Х. Гасфорт Верныйға келеді. Ол қоқандықтарды ығыстыру жоспарын жасады. Полковник Циммерман бастаған отряд хан әскерлері қоршауға алған Қастек және Іле бекіністеріне көмекке шықты. 1860 жылы 28 тамызда қазақ сарбаздарының көмегімен отряд Пішпекті, одан соң қоқандықтардың Тоқмақ бекінісін алады. Қоқан ханы Қастекке 22 мың адамнан құрылған 2 отряд жібереді. Верный мен Жетісудың басқа өңірлеріне қауіп төнеді. 1860 жылы 19-21 қазан аралығында Ұзынағаш маңында ұрыс болады. Алатау округінің бастығы генерал Г.А. Колпаковскийдің әскерлері Құдияр хан отрядтарын талқандайды. Бұл шайқаста қоқандықтарға Саурық қорғаны маңында (Саурық батырдың есімімен аталған) шабуыл жасаған қазақ сарбаздары ерекше көзге түсті. Бұл Ұзынағаш шайқасы Қоқан ханын жеңудің шешуі мәні болды.
1867 жылы 11 сәуірде Верный бекінісі қалаға айналып, Верный уезінің және Түркістан генерал-губернаторлығының құрамына енген бүкіл Семей облысының әкімшілік орталығы болады.
Верный тез өсті. Қаланың оңтүстік-батыс жағын, Құлжа жолының бойын ала ұйғырлар мен дүнгендер қоныстанды, олар негізінен сауда-саттықпен, қол өнермен, бақша егумен айналысты. Бұл жер Дүнген слободкасы аталды.
1867 жылы 13 шілдеде Жетісу қазақ әскерлері жасақталды. Генерал Г.А. Колпаковский Жетісудың алғашқы губернаторы болып тағайындалды. Жетісу облысының гербі бекітіледі: ол жемісі бар алма бұталарымен көмкерілген қалқан тәріздес болды; оның беті үшке бөлініп, жоғары жағында – бекініс, төменгі сол жағында – крест, оң жақта – жарты ай бейнеленді.

Қалалық басқару

1877 жылы қалалық өзін-өзі басқару жоғары орындары – қалалық дума және Басқарма сайланды. Қалалық дума әкімші орган болып табылады және 4 жыл мерізімге қала басшысын және оның жолдастарын, Басқарма мүшелерін және әртүрлі комиссияларды сайлады. Қалалық думаға генерал-губернатор бекіткен өнеркәсіпшілерден, көпестерден, шенеуніктерден дума мүшелері сайланды. Атқарушы билік басшысы қала басшысы болды. Әр жылдар бұл қызметке П.М. Зенков, С.М. Быков, И.Д. Лутманов, А.И. Путолов, Я.С. Щепкин, И.Д. Брызгалов, С.И. Петухов сайланды.
Басқарма қаланы абаттандыру, құрылыс, білім беру, медицина, сауда және басқа да мәселелерге басшылық етті.

Қаланы аумақтық бөлу

Верный қаласы. ХІХ ғасырдың соңындағы фотосурет.

1896 жылы 15 сәуірде "Түнгі қарауылшылар құру мақсатында Верный қаласын дәрежелерге бөлу туралы Верный қалалық думасының міндетті қаулысы" қабылданды, ол құрылыс салу сапасын реттеп отырды және әрбір дәрежедегі тұрғындардың әлеуметтік мәртебесін бейнеледі.
Алғашқы жылдары қалыптасқан аумақтық құрылымдар өз атауына ие болды. Базарлар, сауда қатарлары және бас көше – Г. Колпаковский даңғылына таяу орналасқан орталық бөлігі "қала" деп саналды.
Кіші Алматы өзенінің бойына Воронеж губерниясынан қоныс аударған Верныйдың алғашқы ұсақ саудагерлеріне бақша өсірумен айналысу үшін бөлінген телімдерге "бақтар" орналасты.
Қазыналық бақтан солтүстікке қарай 1857 жылы негізі қаланған "Татар слободкасы" орын тепті.
Кіші Алматы өзенінің сол жағасында кіші шенді әскерилер қоныстанған "Солдат слободкасы" орналасты.
Қаланың оңтүстік-батыс бөлігін "кучегуралар" деп атады, мұнда 1868-1892 жылдары мещандар қатарына кірген қоныс аударушылар тұрды.
Қаланың ең солтүстік бөлігінде, Ташкент күрежолы маңына "ұсталық қатарлары" жайғасты.
Усадьбалық орындарға бөлінген қала өрісінде "жоңышқа телімі" орналастырылды.

Қала құрылысының жүруі

Верный қаласының сызбасы. 1879 жыл. (Алматы мұражайының көрме залынан алынған сурет).

Жаңа құрылыстар салу үшін арнайы комитет құрылып, ол қаланы орналастыру жобасын жасады. Казначей (8 Март → Ш. Қалдаяқов), Торговый ( М. Горький → Жібек жолы, Сергиополь (М. Төлебаев), Командир (Киров → Бөгенбай батыр) көшелері аралығындағы төртбұрышқа тек ғана кірпіш пен тастан үй салуға рұқсат етілді. Құрылысқа деген ағашты бақылаусыз кестірмеу үшін тау аңғарларына күзет қойылды. Бас күзет Кордон (Тосқауыл) аңғарында тұрды. Бутаков аңғарында қазына құрылыстары үшін ағаш дайындалды, бұл жұмысты жүзбасы Бутаков басқарды. Лебединск, Каменка, Кімасар, Ремизовка сайлары сол жерлерде күзетте тұрған солдаттардың фамилияларымен аталды, бұл атаулар қазірде бар.
Құрылыс жұмыстарын комитет басқарды. 1879 жылы жаңа қаланың 43 көшесіне ат берілді.

Жер сілкінісі

1887 жылы 28 мамырда болған қатты жер сілкінісінде қала қатты бүліншілікке ұшырады, барлық тас пен кірпіштен салынған ғимараттар бүлінді. Жер сілкіну кезінде Қалыңтөбе (Мохнатая сопка) маңында таудан тас құлап, қалаға қарай жөңкілді. Үлкен және Кіші Алматы, Есентай (Весновка) өзендері қатты тасыды. Қирағандар ішінде сол кезеңдегі қала кейпіне тән ғимараттар – губернатор үйі, гимназия ғимараттары, кафедралды собор және архиерей үйі болды. Аман қалған ағаш құрылыстарға біраз зақым келді. Қала мен қала маңында 483 адам қаза болды, жараланғандардың саны анықталған жоқ, 1793 үй қирады, шығын көлемі 2 млн сомнан асты.
Жер сілкінісінің зардаптарын ескере отырып, қаланы қалпына келтіргенде бір-бірінен алыс орналасқан бір қабатты ағаш үйлер ғана салуға рұқсат етілді, уақыт өте келе жергілікті инженерлердің құрылысқа енгізген көптеген жаңалықтары жер сілкінісіне төтеп беретін бір немесе екі қабатты ағаш үйлер ғана емес, сонымен қатар ірі қоғамдық ғимараттар да салуға мүмкіндік берді.
Мұрағат деректері қаланы қайта құру мен салуға өз үлестерін қосқан көптеген инженерлер мен сәулетшілердің аттарын сақтап қалды. Солардың ішінде ерекше орын алатыны әскери инженер, тұрғын үй мен қоғамдық ғимараттардың ғажайып тұтас жобасының авторы – А. П. Зенков болды. Оның құрылыстары ішіндегі көрнектісі, қаланың көз тартатын және көркем ғимараттарының бірі – Вознесенск кафедралдық шіркеуі.
1911 жылғы 22 желтоқсандағы жер сілкінісінің күші бастапқыдан кем болмағанымен, қала қатты қирай қоймады. Жер сілкінісіне төзімді құрылыстың жаңа қағидаларының жоғары тиімділігін дәлелдеді, олардың негізінде кейінгі салынған барлық ғимараттар, оның ішінде қоңыраулы бөлігінің биіктігі 56 м дүние жүзіндегі ағаштан жасалған ірі ғимараттардың бірі Вознесенск шіркеуі ғимараты аман қалды. Қаланың тарихи орталығындағы көптегең ескі ғимараттар қазір жоқ, бірақ кейбіреуі қазіргі күнге дейін сақталған. Олардың ішінде Вознесенск кафедралдық шіркеуінен басқа (1996 жылдан бастап қайтадан өзінің тиісті қызметін орындап келеді), бұрынғы Офицерлер жиналысының үйі (қазір Ықылас Дүкенұлы атындағы музыкалық аспаптар мұражайы), бұрынғы Верный қалалық училищесінің ғимараты (Гоголь көшесі, 35-үй), бұрынғы Ғабдуәлиев дүкені (Жібек жолы көшесі, 39-үй, Қызыл таң маталар үйі), бұрынғы Верный ер балалар гимназиясының пансионы (Достық даңғылының бұрышы мен Төле би көшесінде) және басқалары бар. Бұлардан оның өмірін біржолата өзгерткен қызу оқиғаларға қарамастан, 1930 жылдар басына дейін сақталған ескі шеткері аймақтағы қаланың өзіндік бейнесі қазір де байқалады.

Халқы

А. Колпаковский атындағы реалдық бастауыш қалалық училище, 1890 жыл.

Верный ерлер гимназиясының пансионы. 1907 жыл.

Верный халқы жергілікті тұрғындардан, Ресейден көшіп келген шаруалардан, әскери қызметтерін өтеп болған шаруалардан құралды. О бастан-ақ көп ұлтты болып қалыптасқан Верныйда 27 ұлттың өкілдері тұрды.
1911 жылы Верный тұрғындары 35458 адамға жетті. Дворяндар, азаматтар әулеті және діндарлар 4,7%, көпестер 0,7%, мещандар 52,5%, казактар 1,4%, әскерилер 5,1%.
Қалада ұлттық құрамы бойынша орыстар 67,5%, ұйғырлар 9,8%, қазақтар 5,3%, өзбектер 4,9%, татарлар 4,9%, дүнгендер 4,9% болды. 1913 жылы қала халқы 50 мың болды.

Құрылымдары

Өнеркәсіптен ауыл шаруашылығы шикізатын өңдейтін 50 шағын кәсіпорын болды. Бұларда 364 адам жұмыс істеді, көпшілігі маусымдық жұмыстармен айналысты.
Верный – Жетісудың ірі сауда-банк орталығы болды. Мұнда сауда фирмалары, Орыс-Қытай, Сібір банклерінің бөлімшелері орналасты.
60 жылдары Верный Қазақстанды, Қырғызстанды және Орта Азияны зертейтін орындардың біріне айналды. Мұнда ғалымдар келіп, өлкенің табиғи байлықтарын, табиғатын, тарихын зерттеді. Жергілікті өлке зерттеуші ғалымдар 1879 жылы ұйымдасқан облыстық санақ комитеті төңірегіне топтасты.
80 жылдардың аяғында метеорологиялық станция құрылды. Санақ комитетінің бастамасымен 1902 жылы Верныйда Орыс географиялық қоғамының Жетісу бөлімшесі ашылды. Комитет жұмысына Е.В. Недзвецский, топырақ зерттеушілер А.И. Бессонов, С.С. Неуструев, этнограф-суретші Н.Г. Хлудов, гимназист М.В. Фрунзе белсене қатысты.
1909 жылы Е.В. Недзвецскийдің бастауымен Жетісу облыстық музейі құрылды.
Оқу-ағарту ісі Верныйда оншалықты алға баса қоймады. Мұнда екі кластық ер балалар және қыз балалар училищелері, бағбандар мектебі, діни мектептер болды. 1876 жылы ерлер мен әйелдер гимназиялары ашылды.

Верный қаласының қазақтары

Верный қаласының қоғамдық-саяси, мәдени өміріне қалалық ерлер гимназияның түлектері белсене қатысты. Санкт-Петербор университетінің шығыс тілдер факультетінде білім алған Б. Сыртанов, кейін облыстық басқармасында жауапты қызмет атқарып, 20-шы ғасырдың басындағы ең үздік оқу орындары "Мамания" мектебін ашуға көп үлес қосты.
Мәскеудегі Лазарев шығыс тілдер және ауыл шаруашылық институттарын бітірген, ғалым агроном С. Сабатаев, Қазан университетінде оқыған заңгер С. Аманжолов, Ы. Жайнақов, М. Төлебаев Жетісудың "Алаш" партиясының көрнекті қайраткерлері қатарында болып, Орынбордағы "Алашорда" сьездеріне қатысқан.
Жетісудағы тұңғыш кәсіби қаражатына қазақ балаларына мектеп ашып, 1887 жылы жер сілкінісінен зардап шеккендерге қайырмыдылық көмек көрсеткен М. Пұсырманов салған үйде алғашқы Орман мектебі жұмыс істеген.
Қазақ дәрігерлері ішінде Омбы фельдшерлік мектебінің түлегі генерал-губернатор Г. Колпаковскийдің арнайы шақыруымен келген Б. Шалымбеков, уездік дәрігерлер Ы. Жақсылықов, Н. Жақыпбаевты атауға болады.
Қазақ малдәрігерлік университетінің түлегі О. Базанов уездегі малдәрігерлік жұмысының ұйымдастырушылардың бірі болды.
Верный тарихында Медеу Пұсырмановтың есімі ерекше орын алды. Өз заманында сол жерде "Медеу" мұз айдыны орналасқан.

Верныйдағы денсаулық сақтау

Қалада алғашқы емдеу орны 1856 жылы ашылды, бұл жартылай госпиатль болды, оны әскери дәрігер Х. Пячковский басқарды. Көп кешікпей ол кеңейіп, госпитальға айналды, онда дипломды дәрігерлер жұмыс істеді. Округте шешекке қарсы егу ұйымдастырылды, бұл 1859 жылы індеттің жолын кесті.
1864 жылы алғашқы дәріхана, 1866 жылы – екіншісі ашылды.
Медициналық көмек амбулаториялық, жүріп-тұру тәсілмен көрсетілді.
1872 жылы Верный госпиталында 10 кереуеттік әйелдер бөлімшесі, госпитальдардың орнына лазареттер ашылды.
1896 жылы облыстың медициналық бөлімінде дәрігерлік инспектор, әскери ведомство емшісі, 9 азаматтық дәрігер, 30 фельдшер, 9 әйел босандыратын қызметкер болды. Л. Фидлер басқарған тегін көз емханасы айрықша танымал болды.
1913 жылы қала ауруханасында небары 55 төсек, 10 дәрігер, 10 фельдшер мен тіс технигі болды.
1915 жылғы мәліметтер бойынша Верныйда әскери госпиталь, қалалық аурухана (терапевтік, хирургиялық, жұқпалы, венерологиялық, әйел босану бөлімдерімен), Үлкен Алматы станицасында қоныс аударуышлар аруруханасы және жүйке аурулар ауруханасы, облыстық земстволық емхана, пастер стансасы, земстволық учаскелік аурухана және қалалық амбулатория жұмыс жасады. Облыстан денсаулық сақтауға жалпы басшылықты облыстық дәрігер жүзеге асырды және оның штатында іс жүргізуші, дәрігер және іс сапарға шығатын фельдшер болды. Верный жұмысшыларының көбі мамандығы жеткіліксіз, маусымдық жұмыскерлер еді. Едәуір бөлігі жер кәсібімен байланысты болды. Жұмысшы табының ұйымдары болмады. Алайда қалада патша әкімшілігіне қарсы саяси қуғында жүргендер мен прогресшіл пиғылдағы жергілікті интеллигенциясы оппозициялық топтары қалыптаса бастады.

Өнеркәсібі

1887 жылғы жер сілкінісіне дейінгі Клименко арақ зауыты. (Алматы мұражайының көрме залынан алынған сурет).

Верный әкімшілігі сауда және кәсіпшілікпен шұғылданушыларды жан-жақты қолдады. Сонымен қатар өндіріс құрылтайшылары салықтар мен борыштардан, рекруттық жиынтықтан, әскери қызметтен 15 жылға босатылды. Анағұрлым ірі кәсіпорындардың бірі – көпес В.К. Кузнецовтың сыра және спирт зауыттары болатын.
Қалада Лисинның былғары зауыты мен Колокольцеваның ағаш тілетін зауыты танымал болды.
1893 жылы "Надежда" көлік фирмасы құрылады, оның бірлескен қожасы – қала басшысы, көпес С. Быков болатын. Фирма Құлжа, Верный-Семей, Верный-Қарабалта жолдары мен жергілікті елді мекендер бойымен жүк тасымалдады.
1899 жылы 58 кәсіпорында 150 жұмысшы жұмыс істеп, 10 сағаттық жұмыс күні үшін 25 тиыннан ақы төленді.

Сауда

Верный халқының елеулі бөлігі көпестер мен саудагерлер болды. 1882 жылы 1-ші гильдия көпестері – Қаланы абаттандыру комитетіне кіретін Верныйдың құрметті азаматтары 8 адам, екінші гильдия мүшелері – 75 көпес, бөлшек сауда саудагерлері 508 адам болды.
"Н. Пугасов пен балалары" сауда үйі Түркістан өлкесіндегі ірі сауда фирмасы болды, Верныйда оның үш дүкені, ал облыста 18 дүкені жұмыс жасады.
1863 жылдан 1870 жылға дейін қаладағы сауда нүктелерінің саны 55-тен 390-ға дейін ұлғайды. Қалада Қытай шәй монополияларының он бөлімшесі орналасты.
1871 жылы Верныйдағы 36 сауда керуенінің 34-і Шығыс Түркістанға аттанды, ал келгендерінің жартысы Шығыс Түркістаннан еді.
Сауданың басты түрі мал стау және мал шаруашылығы өнімдері болды, жақын жерлердегі көшпелі қазақтармен сауда негізінен айырбас тәсілмен жүргізілді. Әсіресе сауда айналымы 1 миллион сомға жеткен Қарқара жәрмеңкесі кеңінен танымал болды.

Қаланы көгалдандыру

Верный қаласы. ХХ ғасырдың басындағы фотосурет.

Толық мақаласы: Баум тоғайы

1856 жылы қалада қоғамдық бақ қаланған (қазіргі Орталық мәдениет және демалыс саябағы). Бау-бақшада училище ашылып, онда 14 ұл бала көгалдандыруға оқыған. Түлектердің бірі – Абиир Түркебаев болды, кейінірек, көгалдандыру айналысатын ауыл шаруашылығына байланысты Құрмет шатқалында мектеп ашты. Тағы бірі атақты орманшы Э.О. Бауманның садоводы болған Дүйсембі Жарқымбаев, кейін ол 1906 жылы Жетісу ауыл шаруашылығы қоғамының "Ынта-жігері және шебер сабақ көгалдандыру" мақтаныш пікірімен марапатталған.
Қалада және тау бөктерінде салынған бақтар, апорт, тәжірибелік жолмен алынған.

Қаланың мәдени өмірі

Жетісу облыстық статистикалық комитеті 1898 жылы ашылған музей мен кітапхана арқылы қор қоғамдық-ағарту қызметін атқарды. Танымал өлкетанушы Н.Н. Пантусов мұражайға археологиялық-этнографиялық коллекцияны, несториандық құлпытастардың 151 суретін, қолжазбалар мен кітаптарды сыйға тартты. 1902 жылы мұражай жеті ботаникалық, зоологиялық, орнитологиялық экспедициялар жүргізіп, мұражай қорын мыңдаған дана флоралармен, құстармен толықтырды.
Статкомитет жанындағы кітапхананың негізі, сондай-ақ кітап қоры қайырымдылық және әдебиеттер сатып алу есебінен толықтырылып отырды. 1912 жылы кітапхана қорында 2365 "қатырмалы" кітаптар және журналдар бар еді.
"Ағарту қоғамының" Э. Баум, А. Зенков, Б. Сыртанов, Б. Шалымбеков сияқты және басқа да қаланың оқымысты тұрғындары халықтық оқулар, спектакльдер ұйымдастырды, жексенбілік мектептерде сабақтар өткізді.
Бірде-бір оқиға немесе мереке ақындардың қатысуынсыз өткен жоқ. Верный қаласынды көпестер Қожамбердінің, Байбұланың және басқаларының үйлеріне Жетісудың түкпір-түкпірінен ақындар айтысына жинады. Бұдан бұрын ешқашан жеңіліуді білмеген Құлмамбет ақын айтыста атақты Жамбылдан жеңілгенін мойындады. 1909 жылы Байбұланың үйінде өткен айтыста гармонымен суйемелдеумен сөз салыстырған атақты Шашубай ақын да Жамбылдан жеңілді.

Бірнші орыс революциясы кезі және Совет өкіметінің орнауы

1907 жылдың аяғында Жетісу социалистерінің тобы социал-демократтар және социал-революционер болып екіге бөлінді.
Социал-демоктарттық топ Верный гарнизонының солдаттарымен байланыстарын нығайтып, астыртын баспахананың жұмысын жолға қойып, 1905-1907 жылдардағы бірінші орыс революциясы кезінде халық арасында марксистік әдебиет таратты. Верный социал-демократтарының революциялық күресі қазақ ауылдарына, қоныс аударған орыс селолары мен Жетісу қазақ станицаларының еңбекші бұқарасына үлкен әсер етті. Шаруалар толқулары болып, патша чиновниктеріне қарулы шабуылдар жасалды.
Верныйда контрреволюция күшейіп, 1907 жылы 26 маусымда "Ағарту қамқоршыларының қоғамы" жабылды, оның оқу үйі мен кітапханасы талқандалып, кітаптары конфискеленді. Қазақ еңбекшілерінің жерін жаппай тартып алу басталды. Верный большевиктері астыртын революциялық күрес жүргізіп, империалистік соғыстың тонаушылық сипатын Верный еңбекшілерінің дұрыс түсінуіне, сөйтіп оларды азаттық күреске аттандыруға жәрдемдесті. 1916 жылдың басында Жетісуда майданға алынғандардың әйелдері мен шешелері бас көтеріп, солдаттарды үйлеріне қайтаруды және олардың үй-ішінің материалдық жағдайын жақсартуды талап етті. Әсіресе 1916 жылдың қысында Верныйда солдат әйелдерінің қимылы күшті болды. Оған қатысқандардың көпшілігі тұтқынға алынды.
Патша өкіметі құлағаннан кейін (1917 ж. 17 ақпан) Верныйда жұмысшы және солдат депутаттарының Советі құрылып, ол революциялық бұқараға сүйенді. Мұнымен бірге буржуазиялық Уақытша үкімет органы – Верный Совдепінің әсер-меньшевиктік аткомы да әрекет жасады. Былайша айтқанда қалада қос өкімет орнады.
1918 жылы 2 қаңтарда Верныйда шаруа депутаттарының облыстық 2 сьезі ашылды. Большевиктер делегаттардың көпшілігін өз төңірегіне топтастырды. Сьезге Т. Бокин, Ю. Бабаев, Т. Өтепов қатысты. Қазақ және қырғыз делегаттары солардың соңына ерді. Сьезд Совет өкіметін жақтайтынын мәлімдеді.
1918 жылы наурыздың 2-сінен 3-іне қараған түні Қызыл гвардия отрядтары поштаны, телеграфты, бірқатар мекемелерді, қамалды, ондағы қару-жарақ қоймасын алды. Верныйда Совет өкіметі орнады.

Верныйдың Алматы атауын алуы

1918 жылы наурыздан Верный уезі Түркістан АССР-ндегі Семиречье облысының құрамына көшті.

Толық мақаласы: Верный уезі

1918 жылы 10 наурызда РСДЖ(б)П Верный қала ұйымы құрылып, ол 1919 жылғы ақпанға дейін облыстық және уездік ұйым рөлін атқарды.
1918 жылы 14 сәуірде жұмысшы және шаруа депутаттары Советтерінің уездік-қалалық атқару комитеті сайланды (председателі П.М. Виноградов).
1921 жылы 9 ақпанда Верный қаласы – Алматы, Верный уезі – деп аталды.
1922 жылы 22 сәуірде Семиречье облысы Жетісу облысы деп аталып, 1924 жылы 17 қазанда Жетісу губерниясына айналды. Содан бастап Алматы уезі Жетісу губерниясының құрамында ҚАССР-іне енді де, республикада округ әкімшілік бөліністің енгізілуіне байланысты 1928 жылы 17 қаңтарда таратылды.

Дереккөздер

АЛТАЙДАН КАСПИЙГЕ ДЕЙІН. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ,ТАРИХИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕРІ МЕН КӨРНЕКТІ ОРЫНДАРЫНЫҢ АТЛАСЫ. 3 томдық. Алматы. 2011. 1 т.–584 б., карталар, суреттер. ISBN 978-601-280-215-3, ISBN 978-601-280-216-0
Алматы мұражайының көрме залынан алынған деректер.
Алматы. Энциклопедиялық анықтама. Бас редакторы М.Қ. Қозыбаев. Алматы қ. 1983 ж.

[1] АЛТАЙДАН КАСПИЙГЕ ДЕЙІН. ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАБИҒИ,ТАРИХИ ЖӘНЕ МӘДЕНИ ЕСКЕРТКІШТЕРІ МЕН КӨРНЕКТІ ОРЫНДАРЫНЫҢ АТЛАСЫ. 3 томдық. Алматы. 2011. 1 т.–584 б., карталар, суреттер. ISBN 978-601-280-215-3, ISBN 978-601-280-216-0

[2] Алматы мұражайының көрме залынан алынған деректер.

[3] Алматы. Энциклопедиялық анықтама. Бас редакторы М.Қ. Қозыбаев. Алматы қ. 1983 ж.