Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Ирландықтар (lang-ga|Muintir na hÉireann, na hÉireannaigh) — ұлт, Ирландияның жергілікті негізгі халқы (3,4 млн адам). Олар сондай-ақ Ұлыбританияда (2,5 млн адам), АҚШ-та (1,6 млн адам), Канадада (200 мыңнан астам адам), Австралияда (72 мың адам) тұрады. Жалпы саны 7,8 миллион адамды құрайды. Ирландиялық қауымдастықтар сонымен қатар Лондонның солтүстігінде (Килберн ауданы), Ливерпульде, Манчестерде, Портсмутта және т.б. ірі қалаларда бар.
| Ирландықтар | |
| Muintir na hÉireann, na hÉireannaigh | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 7,8 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ирландия | 3,4 млн |
 Ұлыбритания | 2,5 млн. |
 АҚШ | 1,6 млн. |
 Канада | 200 000 |
 Аустралия | 72 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Этнонимі
Ирландықтардың негізін аралға біздің заманымыздан бұрын 4 ғасырда қоныс тебуші кельт тілдес гэл тайпалары құрады. Ирландықтар халық ретінде X-XII ғасырда қалыптасып, ұлт болып XVIII-XIX ғасырда біріге бастады, мәні бойынша отаршылдық жағдайында қалыптасты. Бұл процесс ағылшын отаршылары жүргізген таптық және ұлттық езгіге ұшыраған ауыр жағдайда өтті. Ағылшын билеушілері ирланд (гэл) тілі мен ирланд католик шіркеуін қуғын - сүргінге ұшыратты. Ирландықтардың өз тілі мен мәдениетін сақтап қалуға бағытталған күресі етек алды.
Тілі
1921 жылы Ирландия дербес мемлекет болып құрылғаннан кейін ирланд тілі ағылшын тілімен бірге ресми тіл болып танылды. Ирланд тілінде Ирландияның батысы мен оңтүстігінде, Солтүстік Ирландияның Ферманаг және Армаг округтерінде, АҚШ пен Канаданың кейбір аудандарында сөйлейді.
Діні
Ирландықтардың негізгі діні – христиандық, діни нанымы бойынша басым көпшілігі католиктерге жатады. Христианға дейінгі ирланд нанымдары туралы көп ақпарат сақталған жоқ. Олар көбінесе кельттердің діни нанымдарымен және әдет-ғұрыптарымен араласады. Кельттердің діні политеистік және анимистік болды.
Тарихы
Британдықтар аралға XII ғасырда келді. Ирландияны отарлау әсіресе XVII ғасырдан бастап, 1641 жылы ирландтардың ағылшындарға қарсы көтерілісі басылғаннан кейін қарқынды түрде жүрді. Ирландия жерлері тәркіленіп, көптеген ирландықтар таулы аймақтарға, әсіресе Солтүстік Ирландияға қоныстандырылды. Отаршылдар ирландтарды ассимиляциялауға тырысып, гэль тілі мен кельт мәдениетін қудалады. Алайда ирландтар өздерінің мәдени тәуелсіздігін қорғап, ұлттық болмысын сақтай алды.
XIX ғасырда елде орын алған аграрлық революция — кең көлемді жайылымдық егіншілікке көшу — ұсақ жалдаушылардың өз учаскелерінен жаппай қуылуымен қатар жүрді. Дәнді дақылдар егілетін жер көлемі күрт қысқарды. Картоп ирланд шаруасының негізгі тағамына айналды. 1845–47 жылдардағы егін шығымының сәтсіздігі Англияға және шетелдерге жаппай эмиграцияның дамуына түрткі болған ауыр ашаршылыққа әкелді.
1919–21 жж. Ирландияның азаттық соғысы басталды, оның барысында Ирландияға үстемдік мәртебесін беру туралы 1921 жылғы ымыраға келген англо-ирландық шарт жасалды (Солтүстік Ирландиядан басқа – Британ билігінде қалған Ольстер провинциясы). 1949 жылы Ирландия республика болып жарияланды. Солтүстік Ирландияда (Ольстер) католиктік және протестанттық қауымдастықтар арасындағы қарым-қатынас этносаралық шиеленістерге және экстремистік күштердің лаңкестік әрекеттеріне әкелді. Қақтығысты саяси реттеу іздестірілуде.
Кәсібі
Ирландықтар Еуропадағы ең аграрлы халықтардың бірі болды. Олар ірі тауарлық ет шаруашылығымен (негізінен шығыс пен солтүстік-шығыста) және қой шаруашылығымен айналысты. Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдары – картоп, арпа және сұлы, оңтүстік-шығысында – бидай. 19 ғасырдың ортасына дейін батыста жеңіл ағаш соқамен (ард), орталық және шығыс Ирландияда ауыр англо-нормандық соқамен, 4-6 жылқыны қосарлап жер жыртқан. Тауларда жерді тар иілген жүзі бар күрекпен (кей жерде қос жүзді) өңдеген. 20 ғасырға дейін сүйреткіштер мен, 2 доңғалақты арбаларды пайдаланған. Мінуге есектер мен пониларды пайдаланған. Ирландиялықтардың көпшілігі ауылдық жерлерде тұрады, дегенмен қала халқының саны артып келеді. Балық шаруашылығы дамыған.
Қазіргі кезде Ирландияның жүн бұйымдары бүкіл әлемде жоғары бағаланады: пуловерлер, күртелер, классикалық твид курткалар және Аран аралдарында тігілген кеудешелер. Голуэ де әртүрлі зергерлік бұйымдарды, соның ішінде әйгілі Claddagh сақиналарын және Корк маңында дәстүрлі ирланд аспаптарын шығарады. Уотерфордта хрусталь шығарады, ал Лимерик пен Курримакроста ирланд шілтерін шығарады.
Тұрмыс салты
Ескі рулық жүйенің іздерін байқауға болады. Ауылдық отбасыларда патриархалдық негіздер сақталған: отбасы – шаруашылық иесі, балалары экономикалық жағынан әкеге тәуелді. Шаруа қожалығын иеленген ұл әдетте әкесі қайтыс болғаннан кейін ғана үйленеді, кішкентай жер учаскелері екі отбасын асырай алмайды, сондықтан Ирландияның ауылдық жерлерінде кеш некелер басым, Бойдақтардың да саны өте көп.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Елді мекендеріндегі ауылдар шоғырланып орналасқан. Батыста кельттердің ғимараттары сақталған - қабырғалары аласа, төбесі еңіс қамыс немесе саманнан жасалған тас үйлер. Үйлері тастан немесе қаңқалы (қабырғалары бетон блоктардан жасалған) үйлермен, екі, төрт беткейлі шифермен немесе тақтайшамен жабылған үйлерден тұрады. Қабырғалар іші-сырты сыланған және ашық түстермен боялған. Қалалық елді мекендердің әдеттегі түрі - орталық алаңы бар шағын қалалар.
Дәстүрлі киімдері
Ерлер сияқты әйелдер киімі де негізінен жүннен тігілген. Он бесінші ғасырда әйелдер жүн матадан тігілген ұзын көйлек киді, көбінесе ленталармен және басқа аксессуарлармен безендірілген. Ұлттық киімі бір түсті (көбінесе қызғылт сары) белдемше (кильт), ұзын күртеше, жағасыз жеңіл жейде болды. Стильденген халық костюмін тек музыканттары ғана киеді. Мерекелік киімдегі басым түс ұлттық болып саналатын жасыл түс басым.
Дәстүрлі тағамдары
Дәстүрлі тағамдарында - картоп тағамдары, сүт өнімдері, сұлы жармасы және балық үлкен орын алады. Ең танымал сусын - шай.
Фольклоры
Ирландтардың ауызша шығармашылығы гэль тілінде де, ағылшын тілінде де (ирландтардың ұлт-азаттық күресін көрсететін тарихи әндер және т.б.) бай және ерекше. Ирланд фольклорының ең танымал элементтерінің бірі - ирланд ертегілері мен аңыздары. Олардың ішінде лепрехон сияқты кейіпкерлер көзге түседі – алтын сақалын қазанында сақтайтын, қызыл сақалды кішкентай, көңілді адамдар. Сондай-ақ ирланд ертегілеріндегі танымал кейіпкерлер - баншилер - әйел рухтары, өлімнің хабаршысы және кельттер - сиқырлы күші бар жұмбақ жаратылыстар.
Ирландиялық музыка мен би де осы елдің фольклорында маңызды рөл атқарады. Дәстүрлі ирланд музыкасы скрипкалардың, флейталардың, бодрандардың (соқпалы аспаптар) ерекше дыбысымен және өзіне тән ырғағымен сипатталады. Джиг, рил және хорнпайп тәрізді ирланд билері өздерінің энергиясымен, жылдамдығымен және орындау сұлулығымен ерекшеленеді. Ирланд фольклоры мерекелерге, үйлену тойларына, жерлеуге және басқа да іс-шараларға байланысты әртүрлі әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерге бай.
Сілтеме
![image]()
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Ирландықтар
Дереккөздер
- Ирландықтар. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- Қазақ Совет Энциклопедиясы — Алматы, 1974 Т. 5.
- Ирландықтар. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- Ирландықтар. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- Гроздова И.Н. Ирландықтар. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 195. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- Әлем халықтары/Ирландықтар. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
- Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 14 қаңтар 2024.
Автор: www.NiNa.Az
Жарияланған күні:
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, seks, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, порно, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, +18, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер, xxx, sex
Irlandyktar lang ga Muintir na hEireann na hEireannaigh ult Irlandiyanyn zhergilikti negizgi halky 3 4 mln adam Olar sondaj ak Ұlybritaniyada 2 5 mln adam AҚSh ta 1 6 mln adam Kanadada 200 mynnan astam adam Avstraliyada 72 myn adam turady Zhalpy sany 7 8 million adamdy kurajdy Irlandiyalyk kauymdastyktar sonymen katar Londonnyn soltүstiginde Kilbern audany Liverpulde Manchesterde Portsmutta zhәne t b iri kalalarda bar IrlandyktarMuintir na hEireann na hEireannaighBүkil halyktyn sany7 8 mln En kop taralgan ajmaktar Irlandiya3 4 mln Ұlybritaniya2 5 mln AҚSh1 6 mln Kanada200 000 Australiya72 000Tilderiirland tili agylshyn tiliDinikatolicizmEtnonimiIrlandyktardyn negizin aralga bizdin zamanymyzdan buryn 4 gasyrda konys tebushi kelt tildes gel tajpalary kurady Irlandyktar halyk retinde X XII gasyrda kalyptasyp ult bolyp XVIII XIX gasyrda birige bastady mәni bojynsha otarshyldyk zhagdajynda kalyptasty Bul process agylshyn otarshylary zhүrgizgen taptyk zhәne ulttyk ezgige ushyragan auyr zhagdajda otti Agylshyn bileushileri irland gel tili men irland katolik shirkeuin kugyn sүrginge ushyratty Irlandyktardyn oz tili men mәdenietin saktap kaluga bagyttalgan kүresi etek aldy Tili1921 zhyly Irlandiya derbes memleket bolyp kurylgannan kejin irland tili agylshyn tilimen birge resmi til bolyp tanyldy Irland tilinde Irlandiyanyn batysy men ontүstiginde Soltүstik Irlandiyanyn Fermanag zhәne Armag okrugterinde AҚSh pen Kanadanyn kejbir audandarynda sojlejdi DiniIrlandyktardyn negizgi dini hristiandyk dini nanymy bojynsha basym kopshiligi katolikterge zhatady Hristianga dejingi irland nanymdary turaly kop akparat saktalgan zhok Olar kobinese keltterdin dini nanymdarymen zhәne әdet guryptarymen aralasady Keltterdin dini politeistik zhәne animistik boldy TarihyBritandyktar aralga XII gasyrda keldi Irlandiyany otarlau әsirese XVII gasyrdan bastap 1641 zhyly irlandtardyn agylshyndarga karsy koterilisi basylgannan kejin karkyndy tүrde zhүrdi Irlandiya zherleri tәrkilenip koptegen irlandyktar tauly ajmaktarga әsirese Soltүstik Irlandiyaga konystandyryldy Otarshyldar irlandtardy assimilyaciyalauga tyrysyp gel tili men kelt mәdenietin kudalady Alajda irlandtar ozderinin mәdeni tәuelsizdigin korgap ulttyk bolmysyn saktaj aldy XIX gasyrda elde oryn algan agrarlyk revolyuciya ken kolemdi zhajylymdyk eginshilikke koshu usak zhaldaushylardyn oz uchaskelerinen zhappaj kuyluymen katar zhүrdi Dәndi dakyldar egiletin zher kolemi kүrt kyskardy Kartop irland sharuasynyn negizgi tagamyna ajnaldy 1845 47 zhyldardagy egin shygymynyn sәtsizdigi Angliyaga zhәne shetelderge zhappaj emigraciyanyn damuyna tүrtki bolgan auyr asharshylykka әkeldi 1919 21 zhzh Irlandiyanyn azattyk sogysy bastaldy onyn barysynda Irlandiyaga үstemdik mәrtebesin beru turaly 1921 zhylgy ymyraga kelgen anglo irlandyk shart zhasaldy Soltүstik Irlandiyadan baska Britan biliginde kalgan Olster provinciyasy 1949 zhyly Irlandiya respublika bolyp zhariyalandy Soltүstik Irlandiyada Olster katoliktik zhәne protestanttyk kauymdastyktar arasyndagy karym katynas etnosaralyk shielenisterge zhәne ekstremistik kүshterdin lankestik әreketterine әkeldi Қaktygysty sayasi retteu izdestirilude KәsibiKartop kazu 1900 zh Irlandyktar Europadagy en agrarly halyktardyn biri boldy Olar iri tauarlyk et sharuashylygymen negizinen shygys pen soltүstik shygysta zhәne koj sharuashylygymen ajnalysty Negizgi auyl sharuashylygy dakyldary kartop arpa zhәne suly ontүstik shygysynda bidaj 19 gasyrdyn ortasyna dejin batysta zhenil agash sokamen ard ortalyk zhәne shygys Irlandiyada auyr anglo normandyk sokamen 4 6 zhylkyny kosarlap zher zhyrtkan Taularda zherdi tar iilgen zhүzi bar kүrekpen kej zherde kos zhүzdi ondegen 20 gasyrga dejin sүjretkishter men 2 dongalakty arbalardy pajdalangan Minuge esekter men ponilardy pajdalangan Irlandiyalyktardyn kopshiligi auyldyk zherlerde turady degenmen kala halkynyn sany artyp keledi Balyk sharuashylygy damygan Қazirgi kezde Irlandiyanyn zhүn bujymdary bүkil әlemde zhogary bagalanady puloverler kүrteler klassikalyk tvid kurtkalar zhәne Aran araldarynda tigilgen keudesheler Golue de әrtүrli zergerlik bujymdardy sonyn ishinde әjgili Claddagh sakinalaryn zhәne Kork manynda dәstүrli irland aspaptaryn shygarady Uoterfordta hrustal shygarady al Limerik pen Kurrimakrosta irland shilterin shygarady Turmys saltyEski rulyk zhүjenin izderin bajkauga bolady Auyldyk otbasylarda patriarhaldyk negizder saktalgan otbasy sharuashylyk iesi balalary ekonomikalyk zhagynan әkege tәueldi Sharua kozhalygyn ielengen ul әdette әkesi kajtys bolgannan kejin gana үjlenedi kishkentaj zher uchaskeleri eki otbasyn asyraj almajdy sondyktan Irlandiyanyn auyldyk zherlerinde kesh nekeler basym Bojdaktardyn da sany ote kop Dәstүrli irland kottedzhiEldi mekenderi men dәstүrli baspanalary Eldi mekenderindegi auyldar shogyrlanyp ornalaskan Batysta keltterdin gimarattary saktalgan kabyrgalary alasa tobesi enis kamys nemese samannan zhasalgan tas үjler Үjleri tastan nemese kankaly kabyrgalary beton bloktardan zhasalgan үjlermen eki tort betkejli shifermen nemese taktajshamen zhabylgan үjlerden turady Қabyrgalar ishi syrty sylangan zhәne ashyk tүstermen boyalgan Қalalyk eldi mekenderdin әdettegi tүri ortalyk alany bar shagyn kalalar Dәstүrli kiimderi Erler siyakty әjelder kiimi de negizinen zhүnnen tigilgen On besinshi gasyrda әjelder zhүn matadan tigilgen uzyn kojlek kidi kobinese lentalarmen zhәne baska aksessuarlarmen bezendirilgen Ұlttyk kiimi bir tүsti kobinese kyzgylt sary beldemshe kilt uzyn kүrteshe zhagasyz zhenil zhejde boldy Stildengen halyk kostyumin tek muzykanttary gana kiedi Merekelik kiimdegi basym tүs ulttyk bolyp sanalatyn zhasyl tүs basym Dәstүrli tagamdary Dәstүrli tagamdarynda kartop tagamdary sүt onimderi suly zharmasy zhәne balyk үlken oryn alady En tanymal susyn shaj Folklory Irlandiyalyk bishiler toby Irlandtardyn auyzsha shygarmashylygy gel tilinde de agylshyn tilinde de irlandtardyn ult azattyk kүresin korsetetin tarihi әnder zhәne t b baj zhәne erekshe Irland folklorynyn en tanymal elementterinin biri irland ertegileri men anyzdary Olardyn ishinde leprehon siyakty kejipkerler kozge tүsedi altyn sakalyn kazanynda saktajtyn kyzyl sakaldy kishkentaj konildi adamdar Sondaj ak irland ertegilerindegi tanymal kejipkerler banshiler әjel ruhtary olimnin habarshysy zhәne keltter sikyrly kүshi bar zhumbak zharatylystar Irlandiyalyk muzyka men bi de osy eldin folklorynda manyzdy rol atkarady Dәstүrli irland muzykasy skripkalardyn flejtalardyn bodrandardyn sokpaly aspaptar erekshe dybysymen zhәne ozine tәn yrgagymen sipattalady Dzhig ril zhәne hornpajp tәrizdi irland bileri ozderinin energiyasymen zhyldamdygymen zhәne oryndau sululygymen erekshelenedi Irland folklory merekelerge үjlenu tojlaryna zherleuge zhәne baska da is sharalarga bajlanysty әrtүrli әdet guryptar men dәstүrlerge baj SiltemeOrtakkorda bugan katysty mediafajldar bar IrlandyktarDerekkozderIrlandyktar Tekserildi 14 kantar 2024 Қazak Sovet Enciklopediyasy Almaty 1974 T 5 Irlandyktar Tekserildi 14 kantar 2024 Irlandyktar Tekserildi 14 kantar 2024 Grozdova I N Irlandyktar Tekserildi 14 kantar 2024 Үlken Resej enciklopediyasy 2004 2017 Tekserildi 14 kantar 2024 V A Tishkov Dүnie zhүzindegi halyktar men dinder Enciklopediya Moskva Үlken Resej enciklopediyasy 1999 B 195 930 b 100 000 taralym ISBN 5 85270 155 6 Әlem halyktary Irlandyktar Tekserildi 14 kantar 2024 Әdet guryptar men dәstүrler Folklor Tekserildi 14 kantar 2024