Керей хан

Керей хан (Кирай, Гирай; 1424 жыл – 1473 жыл) — Қазақ хандығының негізін қалаушылардың бірі, алғашқы қазақ ханы.

Керей хан
Лауазымы
Қазақ хандығының 1-ханы
1465 — 1473
Ізашары	лауазымы құрылды
Ізбасары	Жәнібек хан
Өмірбаяны
Діні	Ислам
Дүниеге келуі	1424 (1424)
Қайтыс болуы	1473 (1473) Дешті Қыпшақ
Династия	Төре
Әкесі	Болат сұлтан
Балалары	Бұрындық хан Қожа Мұхаммед сұлтан Әли сұлтан
өңдеу

Шежіресі

Керей хан — Ақ Орданың ханы Ұрыстың ұрпағы. Ұрыс ханнан Тоқтақия, Тоқтақиядан Керей ханның әкесі Болат сұлтан тараған.Тауарих-и Гузида-йи Нусратнаме дерегі бойынша, Керей хан — Болат сұлтаның жалғыз баласы.

Өмірбаяны

1428 жылы Барақ қайтыс болғаннан кейін, ізбасарлары билік үшін таласқа жасы жетпей, Ақ Орда құлдырап, Шығыс Дешті Қыпшақтағы билік 40 жылға шыққан Әбілқайыр ханға көшті.

XV ғасырдың ортасына дейінгі тарихи оқиғаларда Керей хан туралы мәліметтер кездеспейді. 1447 жылы Іле-Балық қаласында інісі Жәнібек сұлтанмен бірге тұрған делінген. 1453 жылы Керей сұлтан Сайрам қаласының билеушісі болды. Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінде Керей хан туысы Жәнібек ханмен бірге 1450 жылдардың аяғында Қазақ хандығының құрылуына қатысты оқиғаларда алғаш рет атала бастайды. Онда Керей хан мен Жәнібек ханның Әбілқайыр хандығынан бөлініп, Моғолстанның батысындағы Шу бойы мен Қозыбасы өңірі аралығына келіп қоныстанғаны туралы баяндалады. Бұл аймақ – сол жылдардағы Моғолстан билеушісі Есенбұға хан мен оның туған ағасы Жүніс хан иеліктерінің арасы болды. Мұхаммед Хайдар Дулати «Тарих-и Рашиди» атты еңбегінде былай дейді:

Ол кезде Дешті Қыпшақты Әбілқайыр хан биледі. Ол Жошы әулетінен шыққан сұлтандарға күн көрсетпеді. Нәтижесінде Жәнібек хан мен Керей Моғолстанға көшіп барды. Есенбұға хан оларды құшақ жая қарсы алып, Моғолстанның батыс шетіндегі Шу мен Қозыбасы аймақтарын берді. Олар барып орналасқан соң, Әбілхайыр хан дүние салды да, өзбек ұлысының шаңырағы шайқалды. Ірі-ірі шиеленістер басталды. Оның үлкен бөлігі Керей хан, Жәнібек ханға көшіп кетті. Сөйтіп олардың маңына жиналғандардың саны 200 мыңға жетті. Қазақ сұлтандары 870 жылдары (1465–1466) билей бастады…

Билік жылдары

Соңғы жылдары ғылыми айналымға енгізілген аңыз мәліметтері бойынша, Керей хан мен Жәнібек хан қол астындағы ру-тайпалармен 1457 жылғы күзде Шу өңіріне көшіп келген. Ал 1458 жылғы көктемде Керейді хан етіп көтерді. Керей хан мен Жәнібек ханның бөлінуімен Көшпелі өзбектер мемлекетінде ыдырау үдерісі басталады. Әбілқайыр ханға наразы сұлтандар, әмірлер, ру-тайпа басылары Керей хан мен Жәнібекке келіп қосылады. Аз уақыт ішінде Қазақ хандығындағы халықтың саны 200 мыңнан асып кетеді. Керей хан мен Жәнібек ханның арқасында Есенбұға хан ағасы Жүніске қарсы күресте сенімді, әрі мықты одақтас табады. Жүніс 1461–1462 жылы Есенбұға хан қайтыс болғанға дейін Моғолстан тағына қарсы ешқандай әрекет жасай алмайды. 1461/1462–1469 жылдары Моғолстан ханы Досмұхаммедтің мәнсіз, мағынасыз жүргізген саясаты салдарынан Керей хан Жүніске қолдау көрсете бастайды. Ақыры, 1469 жылы Досмұхаммед хан қайтыс болғаннан кейін, Моғолстандағы билік басына еш қиындықсыз Жүніс хан келеді. Керей хан тұсында негізі қаланған Қазақ-Моғолстан қатынасы 1530 жылдарына дейін достық, бейбіт сипатта болады. Әбілқайыр хан Керей хан мен Жәнібек хан ықпалының күшейе бастағанынан қауіптеніп, оларды дер кезінде талқандау мақсатымен 1468–1469 жылы жорық ұйымдастырады. Жорық кезінде Әбілқайыр хан ауырып, қайтыс болады да, әскері кейін оралады. Көп ұзамай Көшпелі өзбектер мемлекетінде билік үшін талас-тартыс басталып кетеді. Кешегі Әбілхайыр ханның қарсыластары – Ахмет пен Махмұт хандар, ноғай мырзалары Мұса мен Жаңбырлы, Сібір ханы Ибақ, шайбанилық Берке сұлтан және қазақ хандары Әбілхайыр ханның мұрагері Шайх Хайдар ханға қарсы шығады. «Тауарих-и гузида-йи нусратнаме» дерегінде қазақ хандары ретінде Керей хан мен Жәнібектің есімдері аталса, «Фатхнама», «Шайбанинаме» деректерінде тек қана Жәнібек ханның есімі кездеседі. Дегенмен Керей хан есімі тарихи деректерде соңғы рет 1472–1473 жылдары, Жүніс хан ордасына Бұрыш оғлан деген сұлтанның шабуыл жасауына байланысты аталады. Соған қарағанда Керей хан 1470 жылдың бас кезінде қайтыс болған. Аңыз бойынша, Керей хан Қазақ хандығын 10 жылдай билеген және Хан тауы етегінде жерленген.

Жанұясы

Ұлдары: Бұрындық хан, Қожа-Мұхаммед және Сұлтан Әлі. Олардың ішінде 30 жылдан астам Қазақ хандығын билеген Бұрындық ханнан соң тақ билігі түпкілікті түрде Жәнібек ханның ұрпақтарының қолына өтеді. Керей ханның қалған екі ұлы жөнінде мәлімет жоқ.

Естелік

2010 жылы Астана қаласында қазақтың алғашқы хандарына қойылған ескерткіш ашылды.

2017 жылы Қазақ хандығының 550 жылдығын мерекелеу аясында Қазақ хандығы атты телехиқая жарық көрді. Бас рөлде Керей ханды ойнады.

Дереккөздер

1. Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
2. Сабитов Ж. М. Генеалогия Джучидов в 13-18 веках // Генеалогия Торе. — Алма-Ата, 2008. — 326 с. — 1000 экз. — ISBN 9965-9416-2-9

Әдебиет

• Материалы по истории Казахских ханств XV – XVІІІ вв. (‘’Извлечение из персидских и тюркских сочинений’’). Составители: С.К. Ибрагимов, Н.Н. Мингулов, К.А. Пищулина, В.П. Юдин, Алма-Ата, 1969;
• Мирза Мухаммед Хайдар, «Тарих-и Рашиди», Введ., пер. с персидского А. Урунбаева, Р.П.Джалиловой, Л.М. Епифановой. Ташкент, 1996;
• Султанов Т.И., Поднятые на белой кошме. Потомки Чингиз-хана. А., 2001;
• Елеуұлы М., Шу өңірі: аңыз бен тарих ҚазМУ хабаршысы. Тарих сериясы.

Сыртқы сілтемелер

• Керей хан жайлы e-history.kz порталында

Ізашары: болмаған

Қазақ ханы 1465–1473

Ізбасары: Әз-Жәнібек хан