Лезгиндер лезг лезги лезгиар дағыстан халқы Кавказдың байырғы халықтарының бірі Жалпы саны 680 мың адам 2010 бағалау Ола

Лезгиндер (лезг. лезги, лезгиар) — дағыстан халқы, Кавказдың байырғы халықтарының бірі. Жалпы саны 680 мың адам (2010, бағалау). Олар негізінен Дағыстанның оңтүстігінде (Хива, Сүлейман-Стальский, Магарамкент, Курах, Ахты, Докузпара аудандары және Рутул ауданының шығысы) Ресейде және Әзірбайжанның солтүстік-шығысында (негізінен Кусар, Куба және Хачмас аудандарының солтүстігінде) тұрады.
Ресейдегі халық саны 473,7 мың адам, оның ішінде Дағыстанда – 385,2 мың адам (2010, санақ), Әзербайжанда – 180,3 мың адам (2009, санақ). Олар сондай-ақ Түрікменстанда, Қазақстанда, Түркияда, Өзбекстанда, Қырғызстанда, Украинада, Грузияда және т. б. тұрады.

Бүкіл халықтың саны
Лезгиндер
лезг. лезги, лезгиар

680 мыңнан 850 мыңға дейін
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	473 722 (2010)
Украина	3 900 (2020)
Түркия	3 300 (2020)
Қазақстан	2 603 (2009)
Тілдері
лезгин тілі
Діні
сүнниттік мұсылмандар

Этнонимі

Ортағасырлық араб авторларының көпшілігі Аль-Лаксты қазіргі лезгиндердің ата-бабаларымен салыстырады. Дегенмен, барлық ежелгі, араб, грузин, армян деректері бұл этнонимді тек лезгиндерге ғана емес, сонымен бірге Дағыстанның бүкіл халқына таратады.
«Лезги» термині жазбаша дереккөздерде 12 ғасырдан бері белгілі, бірақ бұл атау бұрын жеке дағыстан халқы үшін «дағыстандық таулы аймақтарға мүлдем жат» болған жоқ. Лезгиндер Леги деп аталды. 1920 жылдары "лезгиндер" этнонимі XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап Дағыстанның кюриндер деп аталатын таулы халықтарының біріне ресми түрде берілді. Бұл лезгиндер — Дағыстанның бір тайпасының атауы, атап айтқанда кюрин (яғни лезгин) біртіндеп басқа Дағыстан тайпаларына таралғандығымен түсіндіріледі.

Эндоэтнонимдері

Орыс тілінде – «Лезгины»; авар тілінде - «Лезгӣял»; осетин тілінде - «Лекъæгтæ»; абхаз тілінде - «Алезгцәа»; әзірбайжан тілінде - «Ləzgilər»; лакша – «Курал»; түрік тілінде – «Lezgiler»; грузин тілінде - «ლეზგები»; армян тілінде - "Լեզգիներ".

Тілі

Олар Солтүстік Кавказ тілдік туыстастығының нах-дағыстан тобыньң лезгин тілінде сөйлейді. Диалектілері үш топқа бөлінеді: кюриндік, самурлық және кубиндік диалект. Әдеби тілі Гуней диалектісі негізінде құрылған. Лезгиндер арасында орыс және әзербайжан тілдері де кең тараған. Жазуы кирилл әліпбиіне негізделген.

Діні

Лезгиндер ислам дінінің сүннит тармағын ұстанады, шииттік бағытты ұстанушылар да кездеседі. Ислам дініне дейін 4-5 ғасырларда Кавказ Албаниясының құрамында болған лезгиндер арасында христиан діні тарады. Арабтар бұл өлкеге 7-8 ғасырларда ислам дінін әкелді, ол 10-11 ғасырларда орнықты. Мұндай ерте исламдандыру жаңа діннің лезгиндердің өміріне терең енуіне ықпал етті.

Кеңес өкіметі кезінде мешіттердің көпшілігі жабылғанымен діндарлар жеке үйлерде намаз оқуға жиналып, басқа да діни міндеттерін атқара берді. 1990 жылдардың басынан бері жаңа мешіттер мен мектептер салынып, исламдық білім алушылардың қатары артуда.

Тарихы

Орта ғасырларда лезгиндердің бір бөлігі Кубин, Кюрин, Дербент хандықтарының құрамында болды. 1813–1828 жылдары лезгиндер Ресейдің қол астына кірді. 1812 жылы лезгин-куриндер Оңтүстік Дағыстанда Ресей протектораты астында құрылған Курин хандығының құрамына кірді, ол 1864 жылы Курин округі болып өзгертілді. 1839 жылы лезгин-самурлар Самур округіне кірді. ХХ ғасырда Лезгистан Республикасын (тәуелсіз немесе автономия ретінде) құру әрекеттері жасалды.

Кәсібі

Дәстүрлі кәсібі — егіншілік (арпа, бидай, тары, қара бидай, жүгері, күріш, бұршақ дақылдары) және мал шаруашылығы, жазықтарда негізінен жайылымдық, мал шаруашылығы, тауда мал шаруашылығы (негізінен қой, сонымен қатар ешкі, ірі қара, т.б.); Қысқы жайылымдар негізінен Солтүстік Әзірбайжанда болды.

Лезгинердің дәстүрлі кәсіптері мен қолөнері — иіру, тоқу, кілем, мата, киіз, былғары жасау, ұсталық (Ахты ауылы), қару-жарақ пен зергерлік бұйымдар (Икра ауылы) т.б.

Тұрмыс салты

Әлеуметтік ұйымның негізі - ауылдық қоғамдастық (жамағат). Шағын отбасы басым. ХХ ғасырға дейін үлкен патриархалдық отбасылар мен патронимиялар (тухум) кең таралған.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Лезгиндердің негізгі қоныс түрі «хуьр» деп аталады. Тауда іргесі қаланған ауылдар негізінен беткейлерде, ауыз су көздеріне жақын орналасқан. Үйлер бір-біріне жақын орналасқан. Ауыл кварталдарға бөлінген, олар кейде бірінен соң бірі аумақтық байланысты ірі елді мекендерді «тухум» құра алады. Әр ауылда мешіт және «ким» деп аталатын ауыл алаңы бар. Оған жергілікті тұрғындар, атап айтқанда ер адамдар ауылдағы қоғамдық өмірдің маңызды мәселелерін талқылау және шешу үшін ауыл жиналысына жиналады.

Ең көне орам ауылдың жоғарғы жағында орналасқан және ескі тас үйлерден тұрады. Бұл ішкі ауласы жабық, саңылаулары және аздаған сыртқы бұғаулары бар бекіністер. Жаңа кварталдар тегіс жерде орналасқан және көшеден балшықпен немесе тас қоршаулармен қоршалған үлкен аулалардан тұрады. Ауладағы жасыл желектер арасында тастан немесе кірпіштен қаланған бір қабатты үй бар. Қазіргі төменгі кварталдарда мектептер, клубтар және ауруханалар бар. Таудағы Ахты ауылында тұрғындардың жоғарғы және төменгі кварталдарда үйлері бар, бақшасы бар. Олар қыста жоғарғы қабатта тұрады, ал жазда төменге көшеді.

Лезгин үйлері П- және Г-тәрізді немесе жабық шаршы түрінде салынған. Көшеден екі қабатты тұрғын үйге кіру үшін арка түріндегі қақпа арқылы шағын аулаға кіру керек. Ауланың бір бұрышында чурек пісіретін пеш бар. Ауладан тастан немесе ағаштан жасалған баспалдақ галереяға апарады, оған тұрғын үйдің барлық бөлмелерінің есіктері ашылады. XIX ғасырдың ортасынан бастап тұрғын үйлерде көшеге қарайтын балкондар жасала бастады. Кейбір таулы ауылдарда қарама-қарсы тұратын туысқан отбасылар екінші қабаттарды байланыстыратын жабық өткелдер жасайды.

Лезгиндердің үйінің қабырғалары мен едендері үнемі кілемдер мен кілемдермен жабылған. Бөлмелердің бірінде тамақ пісірілетін ошақ бар. 19 ғасырдың ортасынан бастап үйлерде көшеге қарайтын балкондар орнатыла бастады. Кейбір таулы ауылдарда бір-біріне қарама-қарсы тұратын туысқан отбасылар екінші қабаттарды байланыстыратын жабық өткелдер жасайды.

Дәстүрлі киімдері

Қазірдің өзінде лезгиндер кішкентай балаларға түрлі моншақтар, бойтұмарлар, тұмарлар тағып жүр. Олар өздерінің ата-бабалары сияқты, мұндай заттар нәрестені зұлым күштердің айла-амалдарынан, аурулардан және апаттардан сақтай алады деп санайды.

Ерлер — жейде, шалбар, бешпент, (валчагь), қыста қойдың жүнінен жасалған тон (кавал), түйе жүнінен жасалған башлык, бастарына папаха киген. Костюмнің негізгі бөлігі - «папаг» деп аталатын қалпақ. Ол конус түрінде жасалып, түрлі-түсті ленталармен және қауырсындармен безендірілген. Ерлер күртелері түрлі-түсті, пиджак кестемен, аппликациямен безендірілуі мүмкін.

Лезгинка әйелдері — ақ жейде, шаровар, түрлі түсті көйлек, бешпент, қыста тон (кавал) киген. Әйелдер костюмі жағасы тік тұратын және жеңі ұзын көйлектен тұрды. Жейденің астына жамбасы кең, төменгі жағы тар шалбар киген. Шалбардың төменгі жағы әдетте көйлектің астынан шығып тұратын, ал әйелдер оны өрнекті тігіспен, ашық түсті мата жолағымен безендірген. XIX ғасырдың аяғынан бастап лезгинкалар тоқыма көйлектер киді. Егде жастағы әйелдер қара түсті, ал жас әйелдер қызыл, жасыл, сары, жарқын түстерді жақсы көрді. Лезгин әйелдері көптеген күміс әшекейлерді - сақиналар, сырғалар, білезіктер киген және олар киімдерін күміс монеталармен безендіреді.

Дәстүрлі тағамдары

Лезгиндер асханасында ет және сүт өнімдерінен, дәнді дақылдардан жасалған тағамдар басым, ал олардың рационында жемістер, көкөністер және бұршақ дақылдары көп. Ет түрлерінің ішінде лезгиндер құс етін азырақ жейді. Олардың ұлттық тағамдарында көптеген үй ірімшіктері мен ашытылған сүт өнімдері бар. Кейбір тағамдар қышқыл сүтпен дайындалады, мысалы, дагуга сорпасы. Лезгиндер өздерінің тағамына жасыл - салат, аскөк, кинза, жабайы шөптерді қосады.

Лезгиндердің ғұрыптық тағамының бірі - исида. Бұл еріген сары май, ұн және қантты араластырып жасалған халва тәрізді тәтті. Ол салқындатылған күйде беріледі және шелпек немесе нанмен бірге жейді. Сондай-ақ ғұрыптық тағамға қой еті мен пияз қосылған бидай-жүгері ботқасы (гитл) және қою ұннан жасалған ботқа (хашил) кіреді.
Басқа танымал лезгин тағамдарына кәуап, палау, шурпа сорпасы, сарымсақ пен қышқыл сүт соусы қосылған долма және хинкал жатады.

Лезгиндердің ұлттық сусыны — тач. Бұл дәнді дақылдардан алынған желе тәрізді. Тачты дайындау үшін кептірілген арпа тұқымдары бидаймен бірге ұнтақталады, қайнаған суға құйылады, қоспаға ашытқы қосылады, тұндырылады, содан кейін бірнеше сағат қайнатылады.

Фольклоры

«Лезгинка билеп жүрген лезгиндер», XX ғ. басы, Ахты ауылы

Лезгин халқы өзінің бай халықтық ән мұрасымен танымал. Олардың әндері осы халықтың тарихын, әдет-ғұрпын, махаббатын, күнделікті өмірін көрсетеді. Әндер көбінесе тар, каманча, балалайка сияқты дәстүрлі музыкалық аспаптармен сүйемелденеді. Әндердің әуені мен мәтіні ұлттық ерекшеліктерді беріп, ерекше көңіл-күй сыйлайды. Дәстүрлі лезгин билерінің бұл халықтың ауыз әдебиетінде алатын орны ерекше. Лезгиндер әдемі және жігерлі билерімен танымал, олар жылдам және жанды қимылдарды пайдаланады. Ең танымал лезгин билерінің бірі - қуаныш, бірлік және өмір мерекесін бейнелейтін «лезгинка». Бұл би кезінде қатысушылар күрделі қадамдар, секіру және айналдыру әрекеттерін орындайды.

Лезгин халқының фольклорында олардың наным-сенімдерін, тарихын және даналығын жеткізетін көптеген мифтер мен аңыздар да бар. Бұл әңгімелер лезгин халқының шығу тегі, олардың батырлары, құдайлары мен өткен дәуірдегі батырлары туралы айтады. Мифтер мен аңыздар ауызша таралып, лезгин халқының мәдени мұрасының маңызды бөлігі болып табылады. Лезгин халқының ауыз әдебиеті олардың халықтық қолөнері мен кәсіптерінен де көрініс тапқан. Қолмен кесте тігу, қоржын тоқу, ағаш ою, кілем жасау – мұның бәрі лезгиндердің мәдениетімен және фольклорымен тығыз байланысты. Халық қолөнерінде қолданылатын әшекейлер мен ою-өрнектер көбінесе символдық мағынаға ие және лезгин этнофольклорының танылатын белгісі болып табылады.

Қазақстандағы лезгиндер

Лезгиндер Солтүстік Кавказ этностары секілді Қазақстанда XIX ғасырдан бастап өмір сүруде. Олардың келуіне Ресей империясының Солтүстік Кавказды отарлау саясаты кезіндегі ұлт-азаттық көтерілістің жанышталуы себеп болды. Олар Сібірге және қазақ жеріне қарай қоныс аударды. Сонымен қатар кеңестік кезеңде лезгиндер Қазақстан жеріне күштеп және өз еркімен қоныстандырылды. Қазақстандағы лезгиндер саны — 3,6 мың адам (2013).

Дереккөздер

Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.
Лезгиндер. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.
Лезгиндер - Лезгияр. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.
Османов М. О. Лезгиндер. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.
Ярлыкапов А.А. Лезгин нанымдары. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.
Лезгиндер. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.
Әлем халықтары/Лезгиндер. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.
Лезгиндер-Кавказдағы тау халқы. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.
Лезгиндер. Тарих, мәдениет, дәстүр. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.
Лезгиндер кімдер: шығу тарихы, саны, қайда тұрады. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.
Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.
Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 302. — ISBN 978-601-7472-88-7.

[1] Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.

[2] Лезгиндер. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.

[3] Лезгиндер - Лезгияр. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.

[4] Османов М. О. Лезгиндер. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.

[5] Ярлыкапов А.А. Лезгин нанымдары. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.

[6] Лезгиндер. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.

[7] Әлем халықтары/Лезгиндер. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.

[8] Лезгиндер-Кавказдағы тау халқы. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.

[9] Лезгиндер. Тарих, мәдениет, дәстүр. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.

[10] Лезгиндер кімдер: шығу тарихы, саны, қайда тұрады. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.

[11] Әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер. Фольклор. Тексерілді, 30 қаңтар 2024.

[12] Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 302. — ISBN 978-601-7472-88-7.