Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Моңғолдар, моңғол тілдес халықтар; алтай тіл шоғырының моңғол тілінде сөйлейтін (Моңғолиядағы халха, ойраттар мен Қытайдағы баоань, дунсян, даур, барга, монгор, моңғолдар мен Ауғанстандағы моғолдар, Ресейдегі буряттар мен қалмақтар) халықтар тобының жалпы атауы.
| Моңғолдар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 10-11 млн | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Қытай | 6 146 730 |
 Моңғолия | 3 201 377 |
 Ресей | 822 763 |
 Корея Республикасы | 41 500 |
 АҚШ | 18 000-20 000 |
 Қырғызстан | 10 000 |
 Чехия | 7 895 |
 Жапония | 7 340 |
 Канада | 6 311 |
 Германия | 4 056 |
 Ұлыбритания | 3 331 |
 Қазақстан | 2 723 |
 Франция | 2 459 |
| Тілдері | |
| моңғол, қытай, орыс | |
| Діні | |
| буддизм, шаманизм (бақсылық), , тәңіршілдік, ислам | |
Этнонимі
XIII ғасырдың басына дейін "моңғолдар" атауы белгісіз болды және оның шығу тегі әлі толық нақтыланбаған. Ресми түрде бұл атау Шыңғыс ханның тұсында біріккен моңғол мемлекеті құрылғаннан кейін (1206-1227), біртұтас ұлтқа айналған барлық моңғол тайпаларына жалпы атау беру қажет болған кезде ғана қабылданды. Оны моңғолдардың өздері бірден игерген жоқ. XIII ғасырдың 50-ші жылдарына дейін парсы, араб, армян, грузин және орыс авторлары барлық моңғолдарды ескі тәсілмен - татарлар деп атады.
Этногенезі
Протомоңғолдық этностардың қатарына ежелгі Қытай деректерінде келтірілетін түркі және тұңғыс-маньчжур тайпаларымен араласқан дун-ху, сяньби, хи және шивэй кіреді. “Моңғол” этнонимі 7 – 10 ғасырлардағы Қытай шежірелерінде мэн-гу, мэн-ва, мэн-гу-ли түрінде кездеседі. “Моңғол” этногенезі жөнінде ғылымда бірнеше болжамдар бар. 13 ғасырда қазіргі Моңғолия мен Қытайдың солтүстік-шығысын мекендеген тайпалардың бір бөлігі Шыңғыс ханның басшылығымен көршілес тайпа одақтар мен мемлекеттік құрылымдарды (қидандарды, ұйғырларды, қыпшақтарды, таңғұттарды, меркіттерді, наймандарды, т.б.) бағындырып, біртұтас мемлекет құрды. 13 ғасырдың жартысында Шыңғыс хан империясы бөлінгенде көпшілік Моңғолдар Юань империясына қарады. 14 ғасырдың 2-жартысында Юань империясы тарап, Моңғолдар Қытайдан қуылды. 15 ғасырда моңғол тілдес халықтар батыс және шығыс топқа бөлініп кетті. Моңғолдардың шығыс тобы 16 ғасырда солтүстік және оңтүстік болып бөлінді. Солтүстік Моңғолдар 16 ғасырдан бастап “Халха” деп атала бастады (қазір олардың ұрпақтары Моңғол Республикасы халқының 90%-ын құрайды). Моңғолдардың қазіргі әдеби тілінің негізі халха тілі болып табылады. Оңтүстік Моңғолдар Қытайдың құрамында қалып қойды және қазір ҚХР-дағы ішкі Моңғолияда тұрады. Батыс Моңғолияда ойраттар 17 ғасырда Жоңғар хандығын құрды, олардың ұрпақтары Моңғолиядағы, Қытайдағы Моңғолдар мен қалмақтардың құрамына енді.
Сырт келбеті
Сырт пішіндері: орташа бойлы, биікке қарағанда жиі қысқа, шашы қара, түзу, қатты және қалың, орташа тығыздықта, тақырбастық сирек кездеседі, тіпті қартайған кезде де. Сақал мен мұрт шамамен 25 жаста пайда болады, 40 жаста кішкентай өлшемге жетеді, ал 40 жастан кейін - өте сирек түктерден тұратын орташа өлшемді болады. Терінің түсі кейде моңғол нәсілдері деп аталатындай «сары» емес, бірақ ашық, әсіресе дененің жабық бөліктерінде, еуропалықтарға қарағанда сәл күңгірт. Көздің қарашығы әдетте қоңыр, кейде қара болады. Моңғолдар үлкен көру өткірлігімен ерекшеленеді және әдетте алысты көреді. Мұрын жеткілікті ұзын, кең, үстіңгі бөлігінде жалпақ, кең танаулары бар, еріндер орташа өлшемді, әдетте сәл алға қарай бүгілген және олардың төменгі бөлігінде төменгі жақтың бұрыштарына қарай созылған. Моңғолдардың кеудесі мен жамбасы кең.
Тілі
Негізгі диалектіге сүйене отырып, оны көбінесе халха-моңғол немесе жай халха деп атайды. Моңғол тілдері, бурят, қалмақ тілдеріне жақын. Ол бірнеше жергілікті ерекшеліктерге ажыратылады: шығыс диалектісіне - морчин, харачин, арухорчин; орталық диалектіге - халха, чахар, ордос; батыс диалектісіне - амашан, эдзин, кукунор жатады. Әдеби тілі халха диалектісі негізінде қалыптасқан. Халха моңғол диалектісі (немесе тілі) әдеби нормаға және Моңғолиядағы ресми тіл мәртебесіне ие, моңғол тілі диалектілерінің орталық тобына кіреді. Онымен қатар шығыс және батыс топтары да ерекшеленеді. Диалектілер арасындағы айырмашылықтар негізінен фонетикалық сипатта болады. Көне жазба ескерткіштері сақталғанымен, моңғол тілі ұлт ретінде 14-16 ғасырларда қалыптаса бастады. Моңғол тілі лексикасында көне түркі, маньчжур, тибет, санскрит, қытай тілдерінен енген сөздер жиі кездеседі. Моңғолияның ұлттық тілі Моңғол халық революциясынан кейін (1921 ж.) халха диалектісі негізінде қалыптаса бастады. 1943 жылдан бастап кириллица негізінде жазылады.
Діні
Моңғолдардың ең көне діні – шамандық, бірақ шамандықты халықтың аз бөлігі (ең алдымен елдің солтүстігінде) ұстануын жалғастыруда. Буддизм моңғолдарға 12 ғасырдың соңы - 13 ғасырдың басында енсе, гелугпа мектебі түрінде ол тек 16 ғасырдың соңы - 17 ғасырдың басынан бастап қалыптасты. 1990 жылдардың басында Моңғолиядағы діни ахуал өзгеріске енді. XX ғасырдың басында Моңғолияда буддалық санга үстемдік етті, 747 үлкенді-кішілі ғибадатханалар мен 100 мыңнан астам монахтар болды, олар шамамен ел халқының үштен бірін құрады.
1990 жылдардың басынан бастап Моңғолияда әртүрлі христиандық ұйымдар, миссиялар мен жекелеген уағызшылар белсенді жұмыс істейді. Христиандық православиелік, католиктік және протестанттық шіркеулерден тұрады. Жалпы, моңғолдарды христиан дінін қабылдау әрекеттерінің ұзақ тарихы бар, бірақ соңғы уақытқа дейін олар мүлдем сәтсіз болды. Христиан дінінің қазіргі моңғолдар арасында біршама танымалдылыққа ие болуы елдегі діни ахуалдың өзгергенін көрсетеді.
Қоныстануы
Моңғолдардың көпшілігі Қытайдың солтүстігінде, Моңғолияда және Ресей Федерациясында тұрады. Кейбір моңғол халықтары Үндістан түбегінде және Ауғанстанда тұрады. Моңғол халықтарының құрамында барлығы 10 миллионнан астам халық тұрады. Моңғолияның өзінде 3 миллионға жуық адам, Қытайдың Ішкі Моңғолия аймағында шамамен 4 миллион адам тұрады, бұл халықтың шамамен 17% құрайды. Қалған 1,8 миллионға жуық адам Ляонин, Ганьсу және Шыңжаң-Ұйғыр автономиялық ауданында орналасқан. Ресейдің моңғол халықтары (қалмақтар мен буряттар) Қалмақ пен Бурятия республикаларында, Забайкалье өлкесінде және Иркутск облысында тұрады.
Тарихы
Монғолдардың арғы аталары ерте заманда пайда болған. Археологтар олардың пайда болуын ерте палеолитке жатқызады. Алайда қазіргі моңғол халқының қалыптасуы 12 ғасырдың ортасынан басталады. Дәл сол кезде ұлы жаулаушы Шыңғыс ханның есімі Азияда жиі айтыла бастады. Бастапқыда Шыңғыс хан Темучин деген атпен белгілі болды және ол 13 ғасырдың ортасына таяу Ұлы билеуші аталды.
Темучин жүргізген реформалар моңғолдарға ұлан-ғайыр аумақтарды жаулап алуға көмектесіп, көшпелілердің екі ғасырға жуық уақытқа созылған әскери жорықтары басталды. Шыңғыс хан Азияда да, Еуропада да теңдесі жоқ жауынгерлік әзірлігі жоғары, тәртіпті және маневрлі атты әскер құра алды. 1211 жылға қарай Шыңғыс хан Сібірдің барлық негізгі тайпаларын өзіне бағындырып, оларға алым-салық енгізді. 1218 жылы моңғолдар Кореяны жаулап алды. 1234 жылы олар Солтүстік Қытайды жаулап алуды аяқтады. Жаулап алу кезінде моңғолдар қытайлардан әртүрлі әскери техниканы алды, сонымен қатар бекіністерді ұрып-соғу және қоршау машиналары арқылы қоршауды үйренді.
1219-1221 жж Шыңғыс хан жасақтары Орта Азия мемлекеттерінің аумақтарын аралап, Бұхара, Самарқанд, Мерв, Үргеніш сияқты көптеген бай қалаларды тонады. Хорезмшах Мұхаммед әскерлері жеңілгеннен кейін моңғол әскерлері Солтүстік Иранға басып кірді, содан кейін грузин әскерін талқандап, Кавказдағы бірнеше ежелгі сауда қалаларын қиратты. Ширван шатқалы арқылы Солтүстік Кавказға енген моңғолдар кундарды кездестіріп, айла мен қулықпен олардың едәуір бөлігін жойды. Днепрге қарай жылжуды жалғастырған моңғолдар орыс жауынгерлерімен алғаш рет кездесіп, өзендегі шайқаста оларды талқандады. 1223 жылы Қалқа Шыңғыс хан өмірінің соңында 1227 жылы шығыста Тынық мұхитынан батыста Каспий теңізіне дейінгі ұланғайыр аумақтар моңғолдардың қолына өтті.
Шыңғыс хан көзі тірісінде ұлдары арасындағы алып империяны ұлыстарға бөлді, ол өлгеннен кейін тағы 40 жыл біртұтас мемлекеттің құрамында болды. XIII ғасырдың 40-жылдарында Иран мен Закавказьенің бір бөлігін қамтитын тағы бір ұлыс пайда болып, Шыңғыс ханның немересі – Хулагуға берілді. Моңғол Хулагид әулеті XIII ғасырдың ортасынан XIV ғасырдың ортасына дейін Таяу және Орта Шығыста билік етті. Оның өкілдері Илхандар атағын алып жүрді. Хулагидтер мемлекетінің құрамына Иран, қазіргі Ауғанстан мен Түрікменстанның көп бөлігі, Закавказьенің көп бөлігі, Ирак және Кіші Азияның Қызыл Ырмақ өзеніне дейінгі шығыс бөлігі кірді. Хулагидтердің вассалдары мен тармақтары арасында Требизон империясы, Грузия, Кония сұлтандығы, Киликия армян патшалығы және Кипр патшалығы болды.
Алайда, XIV ғасырдың ортасында Хулагидтер мемлекеті халық көтерілістері, моңғол-түркі феодалдарының сепаратизмі, қалалар мен сауданың құлдырауы нәтижесінде бірнеше бөлікке ыдырап кетті. Ұлы Моңғол империясының ыдырау процесі басқа моңғол иеліктерінде де орын алды.
Шаруашылығы
Барлық Моңғолдардың материалдық және рухани мәдениеті ұқсас. Дәстүрлі кәсіптері – көшпелі мал шаруашылығы (жылқы, сиыр, қой, ешкі, қодас, түйе өсіру). 1921 жылғы революциядан кейін Моңғолияда ауыр және жеңіл өнеркәсіптің (тау-кен өнеркәсібі, құрылыс, ағаш өңдеу, тамақ және т.б.) іргетасы қаланып, арат шаруашылықтарының кооперациясы жүзеге асырылды, бұл көшпелілердің отырықшылыққа көшуімен қатар жүрді. Алайда 1990 жылдан кейін реномадизация процесі басталды, яғни көшпелі өмір салтына қайта оралды. Моңғолия Республикасы нарықтық экономикаға көшу жолына түсті.
Қытай Халық Республикасының моңғолдарының негізгі кәсібі: мал шаруашылығы (қой, жылқы, түйе, ірі қара, ешкі). Аңшылық, терімшілік, қолөнер (ер-тұрман, әбзелдер, зергерлік бұйымдар, ыдыс жасау) дамуда, егіншіліктің рөлі арта түсуде. Қалаларда адамдар негізінен өнеркәсіпте жұмыс істейді.
Тұрмыс салты
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Уақытша бааспаналары шығыстан батысқа созылған дөңгелек пішінді болып келеді. Тұрақты қонстары орналасуы бойынша төртбұрышты, кварталдарға бөлінген; қоршаумен (хашан) қоршалған киіз үйлер мен қосалқы құрылыстар бір-біріне жақын орналасқан. Үйлері – жиналмалы портативті киіз үй, ағаш жақтау киізбен жабылған. Есігі әдетте, оңтүстікке қарайды, киіз үйдің солтүстік бөлігі қонақтарға арналған, шығыс бөлігі әйелдерге арналған, ал батыс бөлігі ерлерге арналған.
Дәстүрлі киімдері
Дәстүрлі ерлер мен әйелдердің киімдері шапан тәріздес тігілген, жазғы киімдері жіңішке астарлы, қысқы киімдері түкті немесе жүн астарымен қапталған. Шапан (дэли) солдан оңға қарай оралып, жағасынан және оң жағынан бекітіліп, ұзын жібек белбеумен байланған. Халаттың астынан шалбар мен көйлек киіледі. Мерекелік киімдер жібектен тігілген және жеңсіз кеудешемен толықтырылған.
Бас киімдер пішіні мен жасалған материалдары бойынша әр түрлі әлеуметтік топтарда бір-бірінен ерекшеленеді. Ер адамдардың белбеу жиынтығында пышақ, шақпақ тас, арнайы қапшықта темекі сауыты (шақша) болды. Әйелдер күмістен, маржаннан, көгілдір асыл тастан әшекейлер киген. Аяқ киімдері – қалың табанға төзімді былғарыдан жасалған етік (гутул).
Дәстүрлі тағамдары
Моңғол тағамдарының көпшілігі ет немесе сүт өнімдерінен жасалған. Дәстүрлі тағамдары – ет (негізінен қой еті, сиыр мен жылқы етін сирек жейді), әр түрлі сүт өнімдері [ірімшік, май, сүт, айран, қымыз, сүт арағы (архи), т.б.]. Құс етін, балық, жеміс-жидектер, жабайы өсімдіктердің кейбір түрлерін тамақтарына пайдаланады.
Моңғол шайын ерекше атап өтуге болады - бұл жергілікті халық үшін күш және қуат көзі болып табылатын өте маңызды дәстүрлі сусын. Дәстүрлі моңғол шайын - сутэй цай қытайдың көк шайына балама ретінде пайдаланылады. Шайға майлы сүтті – биенің, түйенің немесе сиырдың – арпа немесе бидай ұнымен қоюландырады, сары май немесе қойдың майын қосады. Онда қант қосылмайды, бірақ дәмдеуіштер мен тұз міндетті түрде қосылады.
Фольклоры
Моңғол халқының ауызша шығармашылығы ерекше бай және алуан түрлі, көп ғасырлық жазу дәстүрі XIII ғасырдағы моңғол нақылдарының, мақал-мәтелдерінің, жақсы тілектерінің және халық әндерінің үлгілерін сақтап қалды. Моңғол ертегілерінің, күнделікті, сиқырлы, шытырман оқиғалы және т.б. жанры өте бай, онда прозалық, үлкен поэтикалық эпостардың эпизодтарын кездестіруге болады. Мақтау жанры – жылқыны, садақ пен жебені, көшпенділер баспанасын – үйді, киізді, сүтті шарапты, т.б., сондай-ақ бір кездері өте кең тараған дуа мен сиқырларды поэтикалық түрде дәріптейді.
Моңғолдарда ауыз әдебиеті, оның ішінде батырлар жыры (моңғолдың “Гэсэр”, ойраттың “Джангар” дастандары, т.б.), саз өнері (көмеймен әндету, аспапты саз, дауысты созып ән салатын) сақталған. Моңғолдардың ұлттық ойындары – ат жарыс, садақ ату, күрес.
Қазақстандағы моңғолдар
Моңғолдар Қазақстанға негізінен өткен ғасырдың орта шенінен бастап бастап, нарықтық қарым-қатынастарға байланысты көші-қон үрдістеріне орай қоныстанған. Қазақстандағы моңғолдардың саны:
- 1970 жылы - 542 адам;
- 1979 жылы - 413 адам;
- 1989 жылы - 309 адам;
- 1999 жылы - 602 адам;
- 2009 жылы - 365 адам.
Сілтеме
![image]()
Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Моңғолдар
Дереккөздер
- Моңғолдар. Тексерілді, 6 қазан 2024.
- Үлкен Кеңестік Энциклопедия. Тексерілді, 6 қазан 2024.
- «Моңғол» атауы. Тексерілді, 6 қазан 2024.
- Моңғолдар. Тексерілді, 6 қазан 2024.
- Моңғол тілі. Тексерілді, 6 қазан 2024.
- Моңғолдардың әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері. Тексерілді, 6 қазан 2024.
- Моңғол халқы: тарихы, дәстүрлері. Тексерілді, 7 қазан 2024.
- Моңғолдар-жауынгер көшпенділер. Тексерілді, 6 қазан 2024.
- Моңғолдар (қысқаша тарих). Тексерілді, 6 қазан 2024.
- В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 351-352. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- Әлем халықтары/Моңғолдар. Тексерілді, 6 қазан 2024.
- Жуковская Н.Л. , Решетов А.М. Моңғолдар. Тексерілді, 6 қазан 2024.
- Моңғол тағамдары – вегетарианшыларға арналмаған дәм. Тексерілді, 7 қазан 2024.
- Бас редактор Ә. Нысанбаев «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 1998. — Т. XI. — Б. 27. — ISBN 5-89800-123-9.
- Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 321. — ISBN 978-601-7472-88-7.
Автор: www.NiNa.Az
Жарияланған күні:
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, seks, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, порно, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, +18, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер, xxx, sex
Mongoldar mongol tildes halyktar altaj til shogyrynyn mongol tilinde sojlejtin Mongoliyadagy halha ojrattar men Қytajdagy baoan dunsyan daur barga mongor mongoldar men Auganstandagy mogoldar Resejdegi buryattar men kalmaktar halyktar tobynyn zhalpy atauy MongoldarBүkil halyktyn sany10 11 mlnEn kop taralgan ajmaktar Қytaj6 146 730 Mongoliya3 201 377 Resej822 763 Koreya Respublikasy41 500 AҚSh18 000 20 000 Қyrgyzstan10 000 Chehiya7 895 Zhaponiya7 340 Kanada6 311 Germaniya4 056 Ұlybritaniya3 331 Қazakstan2 723 Franciya2 459Tilderimongol kytaj orysDinibuddizm shamanizm baksylyk tәnirshildik islamEtnonimiXIII gasyrdyn basyna dejin mongoldar atauy belgisiz boldy zhәne onyn shygu tegi әli tolyk naktylanbagan Resmi tүrde bul atau Shyngys hannyn tusynda birikken mongol memleketi kurylgannan kejin 1206 1227 birtutas ultka ajnalgan barlyk mongol tajpalaryna zhalpy atau beru kazhet bolgan kezde gana kabyldandy Ony mongoldardyn ozderi birden igergen zhok XIII gasyrdyn 50 shi zhyldaryna dejin parsy arab armyan gruzin zhәne orys avtorlary barlyk mongoldardy eski tәsilmen tatarlar dep atady EtnogeneziProtomongoldyk etnostardyn kataryna ezhelgi Қytaj derekterinde keltiriletin tүrki zhәne tungys manchzhur tajpalarymen aralaskan dun hu syanbi hi zhәne shivej kiredi Mongol etnonimi 7 10 gasyrlardagy Қytaj shezhirelerinde men gu men va men gu li tүrinde kezdesedi Mongol etnogenezi zhoninde gylymda birneshe bolzhamdar bar 13 gasyrda kazirgi Mongoliya men Қytajdyn soltүstik shygysyn mekendegen tajpalardyn bir boligi Shyngys hannyn basshylygymen korshiles tajpa odaktar men memlekettik kurylymdardy kidandardy ujgyrlardy kypshaktardy tanguttardy merkitterdi najmandardy t b bagyndyryp birtutas memleket kurdy 13 gasyrdyn zhartysynda Shyngys han imperiyasy bolingende kopshilik Mongoldar Yuan imperiyasyna karady 14 gasyrdyn 2 zhartysynda Yuan imperiyasy tarap Mongoldar Қytajdan kuyldy 15 gasyrda mongol tildes halyktar batys zhәne shygys topka bolinip ketti Mongoldardyn shygys toby 16 gasyrda soltүstik zhәne ontүstik bolyp bolindi Soltүstik Mongoldar 16 gasyrdan bastap Halha dep atala bastady kazir olardyn urpaktary Mongol Respublikasy halkynyn 90 yn kurajdy Mongoldardyn kazirgi әdebi tilinin negizi halha tili bolyp tabylady Ontүstik Mongoldar Қytajdyn kuramynda kalyp kojdy zhәne kazir ҚHR dagy ishki Mongoliyada turady Batys Mongoliyada ojrattar 17 gasyrda Zhongar handygyn kurdy olardyn urpaktary Mongoliyadagy Қytajdagy Mongoldar men kalmaktardyn kuramyna endi Syrt kelbetiMongoldar Syrt pishinderi ortasha bojly biikke karaganda zhii kyska shashy kara tүzu katty zhәne kalyn ortasha tygyzdykta takyrbastyk sirek kezdesedi tipti kartajgan kezde de Sakal men murt shamamen 25 zhasta pajda bolady 40 zhasta kishkentaj olshemge zhetedi al 40 zhastan kejin ote sirek tүkterden turatyn ortasha olshemdi bolady Terinin tүsi kejde mongol nәsilderi dep atalatyndaj sary emes birak ashyk әsirese denenin zhabyk bolikterinde europalyktarga karaganda sәl kүngirt Kozdin karashygy әdette konyr kejde kara bolady Mongoldar үlken koru otkirligimen erekshelenedi zhәne әdette alysty koredi Muryn zhetkilikti uzyn ken үstingi boliginde zhalpak ken tanaulary bar erinder ortasha olshemdi әdette sәl alga karaj bүgilgen zhәne olardyn tomengi boliginde tomengi zhaktyn buryshtaryna karaj sozylgan Mongoldardyn keudesi men zhambasy ken TiliNegizgi dialektige sүjene otyryp ony kobinese halha mongol nemese zhaj halha dep atajdy Mongol tilderi buryat kalmak tilderine zhakyn Ol birneshe zhergilikti erekshelikterge azhyratylady shygys dialektisine morchin harachin aruhorchin ortalyk dialektige halha chahar ordos batys dialektisine amashan edzin kukunor zhatady Әdebi tili halha dialektisi negizinde kalyptaskan Halha mongol dialektisi nemese tili әdebi normaga zhәne Mongoliyadagy resmi til mәrtebesine ie mongol tili dialektilerinin ortalyk tobyna kiredi Onymen katar shygys zhәne batys toptary da erekshelenedi Dialektiler arasyndagy ajyrmashylyktar negizinen fonetikalyk sipatta bolady Kone zhazba eskertkishteri saktalganymen mongol tili ult retinde 14 16 gasyrlarda kalyptasa bastady Mongol tili leksikasynda kone tүrki manchzhur tibet sanskrit kytaj tilderinen engen sozder zhii kezdesedi Mongoliyanyn ulttyk tili Mongol halyk revolyuciyasynan kejin 1921 zh halha dialektisi negizinde kalyptasa bastady 1943 zhyldan bastap kirillica negizinde zhazylady DiniMongol әjeli zhәne Erdene Dzu monastyryndagy budda monahy Mongoldardyn en kone dini shamandyk birak shamandykty halyktyn az boligi en aldymen eldin soltүstiginde ustanuyn zhalgastyruda Buddizm mongoldarga 12 gasyrdyn sony 13 gasyrdyn basynda ense gelugpa mektebi tүrinde ol tek 16 gasyrdyn sony 17 gasyrdyn basynan bastap kalyptasty 1990 zhyldardyn basynda Mongoliyadagy dini ahual ozgeriske endi XX gasyrdyn basynda Mongoliyada buddalyk sanga үstemdik etti 747 үlkendi kishili gibadathanalar men 100 mynnan astam monahtar boldy olar shamamen el halkynyn үshten birin kurady 1990 zhyldardyn basynan bastap Mongoliyada әrtүrli hristiandyk ujymdar missiyalar men zhekelegen uagyzshylar belsendi zhumys istejdi Hristiandyk pravoslavielik katoliktik zhәne protestanttyk shirkeulerden turady Zhalpy mongoldardy hristian dinin kabyldau әreketterinin uzak tarihy bar birak songy uakytka dejin olar mүldem sәtsiz boldy Hristian dininin kazirgi mongoldar arasynda birshama tanymaldylykka ie boluy eldegi dini ahualdyn ozgergenin korsetedi ҚonystanuyMongoldardyn kopshiligi Қytajdyn soltүstiginde Mongoliyada zhәne Resej Federaciyasynda turady Kejbir mongol halyktary Үndistan tүbeginde zhәne Auganstanda turady Mongol halyktarynyn kuramynda barlygy 10 millionnan astam halyk turady Mongoliyanyn ozinde 3 millionga zhuyk adam Қytajdyn Ishki Mongoliya ajmagynda shamamen 4 million adam turady bul halyktyn shamamen 17 kurajdy Қalgan 1 8 millionga zhuyk adam Lyaonin Gansu zhәne Shynzhan Ұjgyr avtonomiyalyk audanynda ornalaskan Resejdin mongol halyktary kalmaktar men buryattar Қalmak pen Buryatiya respublikalarynda Zabajkale olkesinde zhәne Irkutsk oblysynda turady TarihyMongoldardyn argy atalary erte zamanda pajda bolgan Arheologtar olardyn pajda boluyn erte paleolitke zhatkyzady Alajda kazirgi mongol halkynyn kalyptasuy 12 gasyrdyn ortasynan bastalady Dәl sol kezde uly zhaulaushy Shyngys hannyn esimi Aziyada zhii ajtyla bastady Bastapkyda Shyngys han Temuchin degen atpen belgili boldy zhәne ol 13 gasyrdyn ortasyna tayau Ұly bileushi ataldy J G Renattyn Mongoliya kartasy XVIII gasyrdyn birinshi zhartysy Temuchin zhүrgizgen reformalar mongoldarga ulan gajyr aumaktardy zhaulap aluga komektesip koshpelilerdin eki gasyrga zhuyk uakytka sozylgan әskeri zhoryktary bastaldy Shyngys han Aziyada da Europada da tendesi zhok zhauyngerlik әzirligi zhogary tәrtipti zhәne manevrli atty әsker kura aldy 1211 zhylga karaj Shyngys han Sibirdin barlyk negizgi tajpalaryn ozine bagyndyryp olarga alym salyk engizdi 1218 zhyly mongoldar Koreyany zhaulap aldy 1234 zhyly olar Soltүstik Қytajdy zhaulap aludy ayaktady Zhaulap alu kezinde mongoldar kytajlardan әrtүrli әskeri tehnikany aldy sonymen katar bekinisterdi uryp sogu zhәne korshau mashinalary arkyly korshaudy үjrendi 1219 1221 zhzh Shyngys han zhasaktary Orta Aziya memleketterinin aumaktaryn aralap Buhara Samarkand Merv Үrgenish siyakty koptegen baj kalalardy tonady Horezmshah Muhammed әskerleri zhenilgennen kejin mongol әskerleri Soltүstik Iranga basyp kirdi sodan kejin gruzin әskerin talkandap Kavkazdagy birneshe ezhelgi sauda kalalaryn kiratty Shirvan shatkaly arkyly Soltүstik Kavkazga engen mongoldar kundardy kezdestirip ajla men kulykpen olardyn edәuir boligin zhojdy Dneprge karaj zhylzhudy zhalgastyrgan mongoldar orys zhauyngerlerimen algash ret kezdesip ozendegi shajkasta olardy talkandady 1223 zhyly Қalka Shyngys han omirinin sonynda 1227 zhyly shygysta Tynyk muhitynan batysta Kaspij tenizine dejingi ulangajyr aumaktar mongoldardyn kolyna otti Shyngys han kozi tirisinde uldary arasyndagy alyp imperiyany ulystarga boldi ol olgennen kejin tagy 40 zhyl birtutas memlekettin kuramynda boldy XIII gasyrdyn 40 zhyldarynda Iran men Zakavkazenin bir boligin kamtityn tagy bir ulys pajda bolyp Shyngys hannyn nemeresi Hulaguga berildi Mongol Hulagid әuleti XIII gasyrdyn ortasynan XIV gasyrdyn ortasyna dejin Tayau zhәne Orta Shygysta bilik etti Onyn okilderi Ilhandar atagyn alyp zhүrdi Hulagidter memleketinin kuramyna Iran kazirgi Auganstan men Tүrikmenstannyn kop boligi Zakavkazenin kop boligi Irak zhәne Kishi Aziyanyn Қyzyl Yrmak ozenine dejingi shygys boligi kirdi Hulagidterdin vassaldary men tarmaktary arasynda Trebizon imperiyasy Gruziya Koniya sultandygy Kilikiya armyan patshalygy zhәne Kipr patshalygy boldy Alajda XIV gasyrdyn ortasynda Hulagidter memleketi halyk koterilisteri mongol tүrki feodaldarynyn separatizmi kalalar men saudanyn kuldyrauy nәtizhesinde birneshe bolikke ydyrap ketti Ұly Mongol imperiyasynyn ydyrau procesi baska mongol ielikterinde de oryn aldy SharuashylygyBarlyk Mongoldardyn materialdyk zhәne ruhani mәdenieti uksas Dәstүrli kәsipteri koshpeli mal sharuashylygy zhylky siyr koj eshki kodas tүje osiru 1921 zhylgy revolyuciyadan kejin Mongoliyada auyr zhәne zhenil onerkәsiptin tau ken onerkәsibi kurylys agash ondeu tamak zhәne t b irgetasy kalanyp arat sharuashylyktarynyn kooperaciyasy zhүzege asyryldy bul koshpelilerdin otyrykshylykka koshuimen katar zhүrdi Alajda 1990 zhyldan kejin renomadizaciya procesi bastaldy yagni koshpeli omir saltyna kajta oraldy Mongoliya Respublikasy naryktyk ekonomikaga koshu zholyna tүsti Қytaj Halyk Respublikasynyn mongoldarynyn negizgi kәsibi mal sharuashylygy koj zhylky tүje iri kara eshki Anshylyk terimshilik koloner er turman әbzelder zergerlik bujymdar ydys zhasau damuda eginshiliktin roli arta tүsude Қalalarda adamdar negizinen onerkәsipte zhumys istejdi Turmys saltyMongol үjiDәstүrli kiimdegi mongoldarHorhog konaktarga arnalgan arnajy tagamEldi mekenderi men dәstүrli baspanalary Uakytsha baaspanalary shygystan batyska sozylgan dongelek pishindi bolyp keledi Turakty konstary ornalasuy bojynsha tortburyshty kvartaldarga bolingen korshaumen hashan korshalgan kiiz үjler men kosalky kurylystar bir birine zhakyn ornalaskan Үjleri zhinalmaly portativti kiiz үj agash zhaktau kiizben zhabylgan Esigi әdette ontүstikke karajdy kiiz үjdin soltүstik boligi konaktarga arnalgan shygys boligi әjelderge arnalgan al batys boligi erlerge arnalgan Dәstүrli kiimderi Dәstүrli erler men әjelderdin kiimderi shapan tәrizdes tigilgen zhazgy kiimderi zhinishke astarly kysky kiimderi tүkti nemese zhүn astarymen kaptalgan Shapan deli soldan onga karaj oralyp zhagasynan zhәne on zhagynan bekitilip uzyn zhibek belbeumen bajlangan Halattyn astynan shalbar men kojlek kiiledi Merekelik kiimder zhibekten tigilgen zhәne zhensiz keudeshemen tolyktyrylgan Bas kiimder pishini men zhasalgan materialdary bojynsha әr tүrli әleumettik toptarda bir birinen erekshelenedi Er adamdardyn belbeu zhiyntygynda pyshak shakpak tas arnajy kapshykta temeki sauyty shaksha boldy Әjelder kүmisten marzhannan kogildir asyl tastan әshekejler kigen Ayak kiimderi kalyn tabanga tozimdi bylgarydan zhasalgan etik gutul Dәstүrli tagamdary Mongol tagamdarynyn kopshiligi et nemese sүt onimderinen zhasalgan Dәstүrli tagamdary et negizinen koj eti siyr men zhylky etin sirek zhejdi әr tүrli sүt onimderi irimshik maj sүt ajran kymyz sүt aragy arhi t b Қus etin balyk zhemis zhidekter zhabajy osimdikterdin kejbir tүrlerin tamaktaryna pajdalanady Mongol shajyn erekshe atap otuge bolady bul zhergilikti halyk үshin kүsh zhәne kuat kozi bolyp tabylatyn ote manyzdy dәstүrli susyn Dәstүrli mongol shajyn sutej caj kytajdyn kok shajyna balama retinde pajdalanylady Shajga majly sүtti bienin tүjenin nemese siyrdyn arpa nemese bidaj unymen koyulandyrady sary maj nemese kojdyn majyn kosady Onda kant kosylmajdy birak dәmdeuishter men tuz mindetti tүrde kosylady Folklory Mongol halkynyn auyzsha shygarmashylygy erekshe baj zhәne aluan tүrli kop gasyrlyk zhazu dәstүri XIII gasyrdagy mongol nakyldarynyn makal mәtelderinin zhaksy tilekterinin zhәne halyk әnderinin үlgilerin saktap kaldy Mongol ertegilerinin kүndelikti sikyrly shytyrman okigaly zhәne t b zhanry ote baj onda prozalyk үlken poetikalyk epostardyn epizodtaryn kezdestiruge bolady Maktau zhanry zhylkyny sadak pen zhebeni koshpendiler baspanasyn үjdi kiizdi sүtti sharapty t b sondaj ak bir kezderi ote ken taragan dua men sikyrlardy poetikalyk tүrde dәriptejdi Mongoldarda auyz әdebieti onyn ishinde batyrlar zhyry mongoldyn Geser ojrattyn Dzhangar dastandary t b saz oneri komejmen әndetu aspapty saz dauysty sozyp әn salatyn saktalgan Mongoldardyn ulttyk ojyndary at zharys sadak atu kүres Қazakstandagy mongoldarMongoldar Қazakstanga negizinen otken gasyrdyn orta sheninen bastap bastap naryktyk karym katynastarga bajlanysty koshi kon үrdisterine oraj konystangan Қazakstandagy mongoldardyn sany 1970 zhyly 542 adam 1979 zhyly 413 adam 1989 zhyly 309 adam 1999 zhyly 602 adam 2009 zhyly 365 adam SiltemeOrtakkorda bugan katysty mediafajldar bar MongoldarDerekkozderMongoldar Tekserildi 6 kazan 2024 Үlken Kenestik Enciklopediya Tekserildi 6 kazan 2024 Mongol atauy Tekserildi 6 kazan 2024 Mongoldar Tekserildi 6 kazan 2024 Mongol tili Tekserildi 6 kazan 2024 Mongoldardyn әdet guryptary men dәstүrleri Tekserildi 6 kazan 2024 Mongol halky tarihy dәstүrleri Tekserildi 7 kazan 2024 Mongoldar zhauynger koshpendiler Tekserildi 6 kazan 2024 Mongoldar kyskasha tarih Tekserildi 6 kazan 2024 V A Tishkov Dүnie zhүzindegi halyktar men dinder Enciklopediya Moskva Үlken Resej enciklopediyasy 1999 B 351 352 930 b 100 000 taralym ISBN 5 85270 155 6 Әlem halyktary Mongoldar Tekserildi 6 kazan 2024 Zhukovskaya N L Reshetov A M Mongoldar Tekserildi 6 kazan 2024 Mongol tagamdary vegetarianshylarga arnalmagan dәm Tekserildi 7 kazan 2024 Bas redaktor Ә Nysanbaev Қazakstan Ұlttyk enciklopediya Almaty Қazak enciklopediyasy 1998 T XI B 27 ISBN 5 89800 123 9 Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Қazakstan halky Enciklopediya Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 B 321 ISBN 978 601 7472 88 7