Azərbaycanca
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Басқа мағыналар үшін Мәдениет (айрық) деген бетті қараңыз.Мәдениет – адамның өз қолымен, ақыл-ойымен жасағандары және жасап жатқандарының бәрін түгел қамтиды. Жай ғана сауат ашудан, тазалық ережелерін сақтаудан бастап, өмірдің асқан үлгілі шығармаларын жасағанға дейінгі ұғымды қамтып жатқан – мәдениет саласының өрісі кең.
Мәдениет – тарихи құбылыс. Оның дәрежесі мен сипаты қоғамдық өмірдің жағдайларына байланысты өзгеріп отырады. Тарихи дәуірлердің алмасуы мәдениеттің мазмұны мен формаларына сөзсіз терең өзгерістер енгізеді.
Мәдениетті тұлғалық сипатта қарастырғанда, бірнеше елеулі түсініктерге тоқтала кету қажет. Олардың ішіндегі маңыздылары:
- Мәдени әрекет;
- Мәдени орта;
- Мәдени игіліктер мен қажеттіліктер;
- Мәдени ұйымдар мен ұжымдар.
Бұлардың арасында ең түбегейлісі — мәдени әрекет. Әрекеттену — жалпы адам мен қоғамның өмір сүру тәсілі, тіршіліктің тірегі. Мәдени әрекет деп әдетте, мәдениет игіліктерін өндіруге, таратуға, тұтынуға бағытталған мақсатқа сәйкес әлеуметтік іс-қимылдарды атайды. Мәдени игіліктерді толассыз жасау нәтижесінде адам өзінің де мәдени деңгейін көтереді. Осы әрекеттің қайнары, түпкі қозғаушы күші ретінде ғылым адамның талап-мұқтаждарын, мәдени қажеттіліктерді бөліп қарастырады. Осылардың қатарына біз мынандай адамдық қажеттіліктерді жатқызамыз: өмірдің мәні мен мағынасын іздеу, өмірден өз орнын табуға ұмтылу, шығармашылыққа талпыныс, альтруизм, гумандылық және тағы басқалары. Мәдени орта ұғымы мәдениеттің коммуникациялық (қарым-қатынастық) табиғатымен тығыз байланысты. Мәдени орта заттық-материалдық, әлеуметтік ұйымдар мен ұжымдардан, рухани қызмет орындарынан тұрады. Оларға техника мен құрал-жабдықтардың даму деңгейі, тұрмыстық мәдени дәрежесі, адамдардың білімділігі, кәсіптік шеберлігі, рухани мәдениетті сақтау және насихаттау ұйымдары (мұрағаттар, мұражайлар, кітапханалар, клубтар және тағы басқалар) жатады.
Қайсыбір ұлттық мәдениетті алсақ та, ондағы салт-дәстүрлер жүйесіне бірден назарымыз ауады. Белгілі философ Иоганн Готфрид Гердер :
 | «Салт-дәстүр, тіл мен мәдениет бастауларының анасы» |  |
- деген .
Мәдениет өзінің кең мағынасында бір ұрпақтың келесі ұрпаққа жолдаған өмір сүру тәсілі болғандықтан, осы жалғастықты, мұрагерлікті жүзеге асыратын салт-дәстүрлер жүйесі мәдениет өзегін қүрастырады. Әсіресе, жазу-сызу болмаған ерте заманда мәдениет ырымдар мен сәуегейлікке, сенім-нанымдарға, дәстүрлі түсініктерге иек артқан. Ал салт-дәстүрлерге Ғұзыхан Ақпанбет мынандай баға береді:
| | «Олар — терең философиялық ойдың, ғасырлар бойы жинақталған тәжірибенің сұрыпталған тұжырымы, негізгі нәрі, қысқа да көркем бейнесі». . | |
Ғасырлар бойы күнделікті іс-тәжірибе негізінде сұрыпталған жазу-сызу мен азаматтық қоғам әлі жоқ кезде қалыптасқан салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар мәдени мирасқорлықтың жалғыз мүмкіндігі болды. Ескі ырымдар мен әдет-ғұрыптардан надандық, анайылықты емес, қазіргі ұлттық мәдениеттердің архетипін аңғарған жөн.
Кез келген ұлттық мәдениеттің негізі мен ділін, ондағы адамгершілік қасиеттер мен дүниетанымды ұғыну үшін мәдениеттің тағы бір түп-тамыры дінге жүгіну қажет. Тоталитарлық жүйе ұлттық мәдениеттерді құрту мақсатында, дінді «апиын» деген марксизм қағидасын басшылыққа алып, ешқандай қасиетті тірліктері жоқ, шолақ белсенді мәңгүрттерді тәрбиелеуге тырысты. Ал шындығында діни Ренессанс мәдени дамуда орасан зор рөль атқарды. Дінге дейінгі дүниетаным ретіндегі мифте табиғат қасиетті күштерге баланса, ұлттық немесе дүниежүзілік діндерде адам мен қоғамның құдіреттілігіне басты назар аударылады. Осының нәтижесінде өркениет қалыптасады. Жалпы алғанда, дінтанусыз мәдениеттану жоқ.
Мәдениет тарихы
Мәдениет ұғымы алғашқы пайда болған кезде ол адамның табиғатқа ықпал етуін анықтау үшін, яғни оның дүлей күштерін бағындырып, көздеген мақсатына жететіндігін білдіру үшін қолданылады. Әсіресе Мәдениет туралы түсініктің кең қолданылуы 19 ғасырында Мәдениет өрлеу дәуірінде тарихшылар мен этнографтардың еңбектерінде ерекше орын алды. Тіпті сол кезде «Мәдениет тарихы» деген пән де пайда болды.
Мәдениет және өнер
Мәдениеттің өзекті бөлігі — өнер. Таңбалы тастағы кескіндер мен тағы адамдардың ырым-билерінен бастап, Рафаэль мен Микеланджелоның мәңгілік туындыларымен жалғасқан, халықтың шығармашылық рухынан туған талай сұлу дүниелерсіз, өнер әлемінсіз, қандай мәдениеттің болсын рухын сезіне алмаймыз.
Шынында да, өнер мөдениеттің алтын қазынасы, адамның ұлылығын білдіретін ғажап көріністердің бірі — оның әсемдікке, сұлулыққа ұмтылуы. Осыған дейін қарастырылған анықтамалардан бір түйінді ой айтуға болады: мәдениет — адам әлемі. Мәдениет көріністерінде адамдық парасат, ақыл-ой, ізгілік пен әдемілік заттандырылып, игіліктер дүниесі құралған. Сонымен бірге мәдениет адамды тұлға деңгейіне көтеретін негізгі құрал. Әл-Фараби айтқандай, адам — «хайуани мадани», яғни, мәдениетті жан. Адам — табиғат туьндысы және ол үшін табиғи орта мәңгілік қажеттілік болып қалады. Мәдениет адамнан табиғатты бөліп алады деген пікір қанша рет айтылса да, адамның табиғи шығармашылықтың ең жоғары үлгісі екендігіне күмән жоқ. И. Гердердің тілімен айтқанда, адам — табиғаттың бірінші азаттық алған пендесі.
Ғасырлар — адамның мәдени дамуының куәсі. Бірақ осы алға қарай жылжу Жер-Анаға әр уақытта жайлы бола бермеді. Адам қоршаған ортаны өзіне ыңғайлы тұраққа айналдыруға тырысты, алайда осы белсенділік көп жағдайда табиғатты күйзелтіп, құлдыратып жіберді.
Мәдениет пен табиғатты қарама-қарсы қоюдың бір түрі адамның табиғи анти мәдениеттілігі жөніндегі ілімдер еді (киниктер, Фридрих Ницше). Контрмәдениет атты XX ғасыр туындысы бұқаралық мәдениеттегі руханилықтың затқа, тауарға айналуына қарсы қозғалыс сипатында болды. Мәдениет пен табиғатты ұштастыруға тырысатын ілім — мәдени антропология. Оның негізін салушылардың бірі — Э. Уилсон.
Әрине аталған ілімдер табиғи-биологиялық заңдылықтарды тым әсірелеп жібереді, әйткенмен оның қисыны бар сияқты. Өйткені, XX ғасыр мәдениет пен табиғат дилеммасының адам тағдыры үшін қауіпті екендігін көрсетіп, заман талабына сәйкес экологиялық мәдениет ілімін тудырды. Адамдық шовинизмді тежейтін бұл ілімнің негізі есебінде мынадай идеяларды атап өткен жөн:
- Академик В.И. Вернадскийдің Ноосфера (парасатты орта) туралы ілімі;
- Рим клубының экологиялық тұжырымдары;
- Тейяр де Шарденнің адам жөніндегі гуманистік эволюциялық теориясы;
- Л.Н. Толстой, М. Ганди, А. Швейцер, Э. Фромм т.б. дамытқан гуманистік этика т.б.
Шығыс мәдениеті мен Батыс мәдениетінің айырмашылығы
Тағы айта кететін жайт, осы экология мәселелеріне байланысты Шығыс пен Батыстың арасындағы айырмашылық туралы. Интровертивтік Шығыс мәдениеті табиғатқа жақын, ол үстемдік етуге шақырған жоқ. Сонымен, мәдениет адам мен табиғатты бөліп тұрған «қытай қорғаны» емес, керісінше, олардың арасындағы нәзік үндестік және рухани қыл-көпір. Осы үндестікті (гармонияны) одан әрі жетілдіру — адамзаттың алдындағы келелі міндет.
Адам және мәдениет мәселесін тереңдете түсетін тағы бір жайт адамның қабілеттілігіне, жан-жақтылығына, шексіздігіне байланысты. Американ ғалымы К. Поппер айтқандай, адам бірдей үш дүниеге: физикалық, ментальдық (психикалық) және идеалдыққа жатады. Сонда мәдениет осылардың қайсысымен көбірек анықталады деген заңды сұрақ туады. Егер біз мәдениетті тек материалдық және рухани бөліктерге бөлудің қарадүрсін шеңберінен шыға алсақ, онда мәдениеттің өзінің ішкі мағынасында идеалды екендігіне көзіміз жетеді. Себебі, адамды қоршаған заттар, дүние — бұл мәдениеттің сыртқы көрінісі ғана, оның мәні — руханилықты адам әрекетінің нәтижесінде заттандыруда жатыр. Мәдениеттің ішкі мәні қоғамдағы өмір сүріп жатқан адамдардың өзіндік санасында, парасаттылық сезімдерінде, рухани ізденістерінде айқындалады.
Ж. П. Сартрлық көсемсөзді қайталасақ, адам әлемге еркін жіберілген, ол еріктілік жазасына кесілген. Осы сипатта мәдениеттің құпиясы — адамдағы «Мендік». Одан сыртқа ерекше бір нұр — азаттық, жауапкершілік, адамгершілік сәулесі нұр шашып тұр. Мәдениетте адам ғажап биік деңгейге көтеріледі. Мәдениет дегеніміз менің өмірім, менен бөлінген, мен өлгеннен кейін де тірі болатын менің шығармашылығым.
Қоғам және мәдениет
Енді мәдениеттің қоғамда атқаратын қызметтерін талқылайық. Алдымен қоғам және мәдениет ұғымдарында қаншама ұқсастық, үндестік болғанымен, олардың арасындағы мағыналық, айырмашылықты естен шығармаған жөн.
Қоғам — әлемнің бір бөлігі, белгілі бір мақсаттарды іске асыру жолында әрекет етіп жатқан субъектілердің (тұлғалардың, топтардың, этностардың, мемлекеттердің) байланыс нысандары. Яғни, қоғам үғымындағы негізгі мәселе — адам және оның ұйымдасу нысандары, бұл ретте қоғамды зерттейтін басты ілімді әлеуметтану деп атайды. Ал мәдениет осы тұрғыдағы қоғамның белгілі бір қасиеті, көрінісі, сипаты мазмұнында қолданылады. Осыған дейін қарастырылған ұғымдарды негізге алып, қоғамдағы мәдениеттің төмендегідей қызметтерін айқындау мүмкіндігі бар:
Адамды калыптастыру қызметі.
Бұл — мәдениеттің қоғамдағы басқа қызметтерін бойына жинақтайтын және оның негізгі мазмұнымен тікелей байланысты нышан. Егер біз адамды әлде құдай, әлде табиғат, әлде еңбек жаратты деген пікірталастардан сәл көтерілсек, адам мәдениетті, ал мәдениет адамды қалыптастырғанына көзіміз жетеді. «Жеке адам өзі өмір сүріп жатқан қоғамның туындысы, төл перзенті» . Маугли — көркем бейне. Жануарлар арасында кездейсоқ өскен адам мәдениеттік қасиеттерден жұрдай болады.
Адамға ең қиыны — адам болу. Ал оның негізгі шарттарының бірі ретінде ізгілік пен зұлымдық, ақиқат пен жалғандық, әділеттілік пен өктемдік, бодандық пен азаттық, сұлулық пен ұсқынсыздық арасындағы адамның таңдауын аламыз. Соның нәтижесінде жеке тұлғада өзіндік сана тұрақталады, ол озық мәдениет үлгілерін өз бойына сіңіреді. Жалпы алғанда, мәдениеттің алға басуы дегеніміз дүниежүзілік тарихтың адам үшін, оның мүдделері мен өзіндік мақсаттары бағытында толыққанды ашылуы болып табылады.
Жалғастық, мәдениет мұрагерлік қызметі.
Мәдениеттің бұл қызметі бір ұрпақтан екінші ұрпаққа берілетін бүкіл адамдық өмір тәсілдерінің өзіндік ерекшеліктеріне қатысты. Ақпараттық (информациялық) беріліс әлеуметтік жүйеде биологиялық тұқым қуалаушылықтан өзгеше жүреді. Шын мәнісінде қоғамда ұрпақтар жалғастығы мәдени мұраларды игеру, қабылдау және оны шығармашылықпен дамыту арқылы жүзеге асады. Мәдени ақпараттар — салт-дәстүр, әдет-ғүрып, рәсім-рәміз, діл мен тіл, дін және өнер, білім т.б. руханилықтың белгілі бір деңгейін меңгерудің нәтижесінде мәдениет субъектісінің өзіндік санасының жанды буынына айналады.
Танымдық қызметі
Мәдениеттің қоғамдағы бұл қызметміндетінің сан алуан қыры бар. Бірден біздің назарымызды өзіне аударатын нәрсе — мәдениет пен білімнің ара қатынасы. «Табиғаттан қулығын асырып жіберуге» (Гегель) бағытталған адамдардың білімі, әрине мәдениеттің негізгі құрамдас бөлігіне жатады. Ертедегі гректің «пайдейя», ислам Өркендеуіндегі «маариф», қазіргі өркениеттегі «интеллигенттілік» үғымдары мәдениет пен білімділіктің іштей туыстығын, үндестігін білдіреді. Осы сипатта, әсіресе зиялылар (интеллигенция) мәдениетті сақтау және дамыту ісінде үлкен қызмет атқарады. «Бүгінгі күнге лайық адамдық қарым-қатынас орнату — интеллигенцияның басты міндеті... Ал біздің өркениеттілігіміз жаппай компьютерге көшумен сипатталмауы керек, мәдени диалогтың түрін жасап, оны сақтай білу қабілетімізбен көрінуі керек» . Яғни білімділік мәдениеттіліктің маңызды алғышарты болғанымен, бұл екі ұғымның арасында елеулі айырмашылық, белгілі алшақтық, кейде тіпті қайшылық бар. Ғылымның бет алды дамуы, шектелмеген техникалық әрекет мәдениетке үлкен нұқсан келтіруі мүмкін. Тек жоғары деңгейде мәдениеті бар өркениет ғылым мен техниканың дамуындағы теріс салдарларды бейтараптандыра алады. Егер біз ғылым арқылы шындықты ашсақ, өнер арқылы әсемдікке ұмтыламыз, ал моральдық таным арқылы — жақсылық пен жамандықты айырамыз.
Реттеу қызметі
Бұрынғы Кеңес Одағында шыққан кітаптарда «мәдениетті ғылыми жолмен басқару» атты сөз тіркесі кең етек алғанды. Бірақ адамның дүниеде өмір сүру тәсілі ретінде түсіндірілетін мәдениетті басқару мүмкін емес, әйтпегенде адамды тетікке, қуыршаққа айналдырған тоталитарлық айлашарғы үлгілерін көреміз. Айталық, Ертедегі Грекияда ешқандай шенеуніктер адам басына театрлар неше билет сатты деген ақпараттар жинаған жоқ. Солай болса да ол елдегі жоғары мәдениеттің және рухани ізденістің қандай деңгейде болғаны бәрімізге белгілі. Алайда солай екен-ау деп мәдениетке сыртқы ықпал жасау мүмкіндігін жоққа шығара алмаймыз. Мәдениет — «жабулы қазан емес». Мәдениеттегі реттеушілік әрекеттерінің өзіндік ерекшеліктері бар. Мәдениетте күнделіктіден гөрі жоғарыға, идеалдыға, үлгіге көбірек көңіл бөлінеді. Мәдени үғымдарда нормативтік, ережелік талаптар басымырақ. Мысалы, «мәдениетті адам» дегенде оның адамдық жан-жақты белгілерді бойына толығырақ, тереңірек дарытқандығын көрсетеді. Ол — білімі ғылым деңгейіне, киімі сол кезде көп тараған сәнге, мінез-құлқы осы қоғамның адамгершілік талаптарына сай адам.
Коммуникативтік, қарым-қатынастық қызмет.
Бұл мәдениеттің қоғамдағы негізгі қызметтерінің бірі. Адамдардың қарым-қатынасы, мәдениеттер сұхбаттасуы — әлеуметтік шындықтың басым көрінісі. Адам ерекше бір өрісте — қарым-қатынас өрісінде болады. Руханилық пен ізгілік, әдемілік пен жақсылық тербелісі адамды нәзік тормен қоршаған; қоғамдық өмірде тек зат пен тауар ауысуы ғана емес, ең алдымен идеялар, мамандық, шеберлік тәжірибелерімен, сезімдік үлгілерімен ауысу толастамақ емес. Мәдениет игіліктерін жас нәресте анасының ақ сүтін еміп, оның әлди жырымен сезім дариясына шомылып қана адамдық қасиеттерді бойына сіңіре бастайды.
Ғылымда социализация (әлеуметтену) деп аталатын процесс те мәдени қарым-қатынасқа негізделген. Мәдени қарым-қатынастың түрлері дегенде олардың әмбебаптығына және көп мағыналылығына көңіл бөлу қажет. Мәдени құндылықтарды оларды жасаушылар және тұтынушылар арасындағы қарым-қатынас ретінде алуға болады. Мәдени туынды қаншама асыл болғанымен, егер ол рухани азық ететіндері белгілі бір себептермен жетпей жатса, онда ол мәдени айналыстан шығып қалады. Адам тұрмайтын үй қаңырап бос тұрады, отарба жүрмейтін темір жол —жай темір мен ағаштың үйіндісі, ешкім оқымайтын кітап — шаң басып жатқан қағаз. Мәдени болмыстың тірегі деп қарым-қатынасты айтамыз. Мәдениеттің қоғамда атқаратын басқа да қызметтері жеткілікті. Зерттеушілер оның аксиологиялық, футурологиялық, герменевтикалық тағыда басқа түрлерін атайды.
Мәдениет пен өркениет
Мәдениет ұғымын тереңірек түсіну үшін, оған мағыналық жақындығы бар кейбір басқа ұғымдармен арақатынасын қарастырып өтейік. Осы сипатта біздің зердемізге бірінші түсетін ұғым — өркениет. Өркениет (цивилизация) семантикалық жағынан алғанда (латын тілінің — «civilis» сөзі) азаматтық дегенді білдіреді. бұл ұғымды «варварлықтар» деп өздері атаған, басқа халықтар мен мемлекеттерден айырмашылықтарын көрсету мақсатында қолданған. Яғни, «өркениет» олардың түсініктері бойынша азаматтық қоғамы, қалалық мәдениеті, заңға негізделген басқару тәртібі бар Рим империясының даму дәрежесін білдіреді.
Мәдениет және тіл
Мәдениет және оның өзіндік ерекшеліктері әрқашан философиялық ізденістер мен зерттеулердің негізгі пәні болып келді. Сондықтан мәдени даму барысын онда қалыптасқан ойлау тәсілі, дүниетаным түрі арқылы түсіндіруге тырысқан көптеген философиялық үрдістерді байқауға болады. Мысалы, мәдениетті рәміздік ойлау түрі арқылы анықтаған Э. Кассирердің, мәдениетті психофизиологиялық деңгейде қарастырған 3. Фрейдтің және тағы басқалары концепциялары соның куәсі. XX ғасырдың екінші жартысынан бастап батыс ойшылдарының арасында мәдениетті тілмен теңдестіре қарау әдісі кең етек жайып, олардың барлығы дерлік «тілді адам тіршілігінің негізгі, маңызды анықтауышы деп бір ауыздан қолдап отыр». Бүгінде тіл негізгі ғана емес, адамның бүткіл болмысын, адамның мәдениетін аңғартатын әмбебап ұғым. Фрейдизм, феноменология, экзистенциализм, аналитикалық философия, герменевтика, структурализм, , т.е.с. бір ауыздан мәдениетті тілдік қарым-қатынас саласы ретінде анықтайды. Рухани әлемдегі мұндай өзгерістердің лебі мәдениеттану саласынан да байқалады. Мәдениеттің өзін метатіл ретінде анықтап, оның бойындағы коммуникативтік мүмкіншіліктерді негіздеу барысында лингвистикаға басты назар аудару заңды іс. Өйткені, соңғы 50-60 жылдар аралығында қарым-қатынас, коммуникация мәселесін жан-жақты зерттеген бірден-бір сала — осы лингвистика.
Мәдениет және дін
Тарихи жадыға тиесілі адамзат тарихының өн бойына көз жүгіртер болсақ, онда діндарлықтың адамзат тарихын басынан аяғына дейін толық қамтып жатқандығын көреміз. Қаншама рет діннің ақыры келді деген сөз айтылса да ол қазірдің өзінде әлемдік өмірдің негізгі қалыптастырушы факторларының бірі болып табылады. Діннің халықтар өміріндегі алатын орнының зорлыгы соншалықты діндердің негізін түсінбей жатып сол діндерді ұстанатын халықтардың мәдениеті туралы толық көзқарас қалыптастыру мүмкін емес. Дінді сипаттау оңай жұмыс емес. Біздің ойымызша, діннің анықтауыш қызметі оның әлеуметтілікті қалыптастыруында, яғни адамдар қарым-қатынасын реттеуде болса керек. Өйткені тіпті «религия», сөзінің этимологиялық бастапқы мәнінің өзі де «біріктіру», «байланыстыру», «қатынасты қалыптастыру» дегенді білдіреді. Дін адамдардың бірлестігін және ұйымдастығын қалыптастырушы идеологиялық механизм. Діннің мазмұны әлеуметтік мәні бар негізгі құндылықтарды қасиетті деп танудан тұрады.
Мәдениеттегі діннің рөлін әрбір мәдениеттің жүйе құрастырушы факторы деп анықтауға болады.
Мәдени коммуникация
Қазіргі уақытты мәдениеттің аудио-визуалды кеңістік кезеңі деп атайды. Жаңа қарым-қатынас құралдарын — телеграфты, радионы, телефонды, теледидарды, компьютерді және тағы басқа жетістіктерін ғылыми-техникалық прогресс ала келді. Соның нәтижесінде баспа өнімдері және соған негізделген басқа да мәдениет институттары (әдебиет, театр, кітапхана, тағы сол сияқтылар) дағдарысқа ұшырап отыр. Кітапханадан оқушының, театрдан көрерменнің, әдебиеттен ақын-жазушылардың, өмірден эпистолярлық жанрдың — күнделік, хат, өмірбаян жазу ісінің қайтқан кезеңі келді. Көп ойланып, көп толғануды, өзіндік сананың рефлексиясын қажет ететін процестер бірте-бірте ұмыт қалуға айналды. Адамдар менталитеті өзгеріске ұшырады. Электрондық коммуникацияның шапшандылығының арқасында тек көз арқылы дүниені танып-білу мүмкін емес болып отыр. Бүгінгі күнге ештеңені қалт жібермей еститін «саққұлақ» пен ештеңені мүлт кетірмей аңғаратын «көреген» қажет. Осы екеуінің симбиозы арқылы ғана біз қар көшкінінің қарқынындай ақпараттық экспансияға төтеп бере аламыз. Біртұтас электрондық байланыс біздің планетаны «үлкен ауылға» айналдырып отыр. Индивидуалистік жекешілдіктің орнын альтруистік «елжандылық», ұлтшылдықтың орнын космополитизм, монологтың орнын диалог алған кезең.
Дереккөздер
- И.Г. Гердер. Идеи к философии истории человечества. Москва, 1977, с. 252
- Қазақтың дүниетанымы. Алматы, 1993, 36-бет
- (, . Қоғам және мәдениет. Алматы, 1992, 14-бет)
- Ә. Наурызбаева, . Диалогтың мүмкіндігі. «Шаһар», 1993, № 1, 8-бет
- Нуржанов Б. Мир как игра. Игра языка в концепции Деррида. Ex libris, И. — Алматы, 1996. — С. 3
- Мәдениеттану негіздері: Оқулық. - Алматы: Дәнекер, 2000. ISBN 9965-485-34-8
Автор: www.NiNa.Az
Жарияланған күні:
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, seks, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, порно, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, +18, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер, xxx, sex
Baska magynalar үshin Mәdeniet ajryk degen betti karanyz Mәdeniet adamnyn oz kolymen akyl ojymen zhasagandary zhәne zhasap zhatkandarynyn bәrin tүgel kamtidy Zhaj gana sauat ashudan tazalyk erezhelerin saktaudan bastap omirdin askan үlgili shygarmalaryn zhasaganga dejingi ugymdy kamtyp zhatkan mәdeniet salasynyn orisi ken Mәdeniet tarihi kubylys Onyn dәrezhesi men sipaty kogamdyk omirdin zhagdajlaryna bajlanysty ozgerip otyrady Tarihi dәuirlerdin almasuy mәdeniettin mazmuny men formalaryna sozsiz teren ozgerister engizedi Mәdenietti tulgalyk sipatta karastyrganda birneshe eleuli tүsinikterge toktala ketu kazhet Olardyn ishindegi manyzdylary Mәdeni әreket Mәdeni orta Mәdeni igilikter men kazhettilikter Mәdeni ujymdar men uzhymdar Iogann Gotfrid Gerder Bulardyn arasynda en tүbegejlisi mәdeni әreket Әrekettenu zhalpy adam men kogamnyn omir sүru tәsili tirshiliktin tiregi Mәdeni әreket dep әdette mәdeniet igilikterin ondiruge taratuga tutynuga bagyttalgan maksatka sәjkes әleumettik is kimyldardy atajdy Mәdeni igilikterdi tolassyz zhasau nәtizhesinde adam ozinin de mәdeni dengejin koteredi Osy әrekettin kajnary tүpki kozgaushy kүshi retinde gylym adamnyn talap muktazhdaryn mәdeni kazhettilikterdi bolip karastyrady Osylardyn kataryna biz mynandaj adamdyk kazhettilikterdi zhatkyzamyz omirdin mәni men magynasyn izdeu omirden oz ornyn tabuga umtylu shygarmashylykka talpynys altruizm gumandylyk zhәne tagy baskalary Mәdeni orta ugymy mәdeniettin kommunikaciyalyk karym katynastyk tabigatymen tygyz bajlanysty Mәdeni orta zattyk materialdyk әleumettik ujymdar men uzhymdardan ruhani kyzmet oryndarynan turady Olarga tehnika men kural zhabdyktardyn damu dengeji turmystyk mәdeni dәrezhesi adamdardyn bilimdiligi kәsiptik sheberligi ruhani mәdenietti saktau zhәne nasihattau ujymdary muragattar murazhajlar kitaphanalar klubtar zhәne tagy baskalar zhatady Қajsybir ulttyk mәdenietti alsak ta ondagy salt dәstүrler zhүjesine birden nazarymyz auady Belgili filosof Iogann Gotfrid Gerder Salt dәstүr til men mәdeniet bastaularynyn anasy degen Mәdeniet ozinin ken magynasynda bir urpaktyn kelesi urpakka zholdagan omir sүru tәsili bolgandyktan osy zhalgastykty muragerlikti zhүzege asyratyn salt dәstүrler zhүjesi mәdeniet ozegin kүrastyrady Әsirese zhazu syzu bolmagan erte zamanda mәdeniet yrymdar men sәuegejlikke senim nanymdarga dәstүrli tүsinikterge iek artkan Al salt dәstүrlerge Ғuzyhan Akpanbet mynandaj baga beredi Olar teren filosofiyalyk ojdyn gasyrlar bojy zhinaktalgan tәzhiribenin suryptalgan tuzhyrymy negizgi nәri kyska da korkem bejnesi Ғasyrlar bojy kүndelikti is tәzhiribe negizinde suryptalgan zhazu syzu men azamattyk kogam әli zhok kezde kalyptaskan salt dәstүrler men әdet guryptar mәdeni miraskorlyktyn zhalgyz mүmkindigi boldy Eski yrymdar men әdet guryptardan nadandyk anajylykty emes kazirgi ulttyk mәdenietterdin arhetipin angargan zhon Kez kelgen ulttyk mәdeniettin negizi men dilin ondagy adamgershilik kasietter men dүnietanymdy ugynu үshin mәdeniettin tagy bir tүp tamyry dinge zhүginu kazhet Totalitarlyk zhүje ulttyk mәdenietterdi kurtu maksatynda dindi apiyn degen marksizm kagidasyn basshylykka alyp eshkandaj kasietti tirlikteri zhok sholak belsendi mәngүrtterdi tәrbieleuge tyrysty Al shyndygynda dini Renessans mәdeni damuda orasan zor rol atkardy Dinge dejingi dүnietanym retindegi mifte tabigat kasietti kүshterge balansa ulttyk nemese dүniezhүzilik dinderde adam men kogamnyn kudirettiligine basty nazar audarylady Osynyn nәtizhesinde orkeniet kalyptasady Zhalpy alganda dintanusyz mәdeniettanu zhok Mәdeniet tarihyMәdeniet ugymy algashky pajda bolgan kezde ol adamnyn tabigatka ykpal etuin anyktau үshin yagni onyn dүlej kүshterin bagyndyryp kozdegen maksatyna zhetetindigin bildiru үshin koldanylady Әsirese Mәdeniet turaly tүsiniktin ken koldanyluy 19 gasyrynda Mәdeniet orleu dәuirinde tarihshylar men etnograftardyn enbekterinde erekshe oryn aldy Tipti sol kezde Mәdeniet tarihy degen pәn de pajda boldy Mәdeniet zhәne onerTamgaly shatkalyndagy Almaty oblysy petroglifteriEzhelgi Mysyr oneri Mәdeniettin ozekti boligi oner Tanbaly tastagy keskinder men tagy adamdardyn yrym bilerinen bastap Rafael men Mikelandzhelonyn mәngilik tuyndylarymen zhalgaskan halyktyn shygarmashylyk ruhynan tugan talaj sulu dүnielersiz oner әleminsiz kandaj mәdeniettin bolsyn ruhyn sezine almajmyz Shynynda da oner modeniettin altyn kazynasy adamnyn ulylygyn bildiretin gazhap korinisterdin biri onyn әsemdikke sululykka umtyluy Osygan dejin karastyrylgan anyktamalardan bir tүjindi oj ajtuga bolady mәdeniet adam әlemi Mәdeniet korinisterinde adamdyk parasat akyl oj izgilik pen әdemilik zattandyrylyp igilikter dүniesi kuralgan Sonymen birge mәdeniet adamdy tulga dengejine koteretin negizgi kural Әl Farabi ajtkandaj adam hajuani madani yagni mәdenietti zhan Adam tabigat tundysy zhәne ol үshin tabigi orta mәngilik kazhettilik bolyp kalady Mәdeniet adamnan tabigatty bolip alady degen pikir kansha ret ajtylsa da adamnyn tabigi shygarmashylyktyn en zhogary үlgisi ekendigine kүmәn zhok I Gerderdin tilimen ajtkanda adam tabigattyn birinshi azattyk algan pendesi Ғasyrlar adamnyn mәdeni damuynyn kuәsi Birak osy alga karaj zhylzhu Zher Anaga әr uakytta zhajly bola bermedi Adam korshagan ortany ozine yngajly turakka ajnaldyruga tyrysty alajda osy belsendilik kop zhagdajda tabigatty kүjzeltip kuldyratyp zhiberdi Mәdeniet pen tabigatty karama karsy koyudyn bir tүri adamnyn tabigi anti mәdeniettiligi zhonindegi ilimder edi kinikter Fridrih Nicshe Kontrmәdeniet atty XX gasyr tuyndysy bukaralyk mәdeniettegi ruhanilyktyn zatka tauarga ajnaluyna karsy kozgalys sipatynda boldy Mәdeniet pen tabigatty ushtastyruga tyrysatyn ilim mәdeni antropologiya Onyn negizin salushylardyn biri E Uilson Әrine atalgan ilimder tabigi biologiyalyk zandylyktardy tym әsirelep zhiberedi әjtkenmen onyn kisyny bar siyakty Өjtkeni XX gasyr mәdeniet pen tabigat dilemmasynyn adam tagdyry үshin kauipti ekendigin korsetip zaman talabyna sәjkes ekologiyalyk mәdeniet ilimin tudyrdy Adamdyk shovinizmdi tezhejtin bul ilimnin negizi esebinde mynadaj ideyalardy atap otken zhon Akademik V I Vernadskijdin Noosfera parasatty orta turaly ilimi Rim klubynyn ekologiyalyk tuzhyrymdary Tejyar de Shardennin adam zhonindegi gumanistik evolyuciyalyk teoriyasy L N Tolstoj M Gandi A Shvejcer E Fromm t b damytkan gumanistik etika t b Shygys mәdenieti men Batys mәdenietinin ajyrmashylygyTagy ajta ketetin zhajt osy ekologiya mәselelerine bajlanysty Shygys pen Batystyn arasyndagy ajyrmashylyk turaly Introvertivtik Shygys mәdenieti tabigatka zhakyn ol үstemdik etuge shakyrgan zhok Sonymen mәdeniet adam men tabigatty bolip turgan kytaj korgany emes kerisinshe olardyn arasyndagy nәzik үndestik zhәne ruhani kyl kopir Osy үndestikti garmoniyany odan әri zhetildiru adamzattyn aldyndagy keleli mindet Adam zhәne mәdeniet mәselesin terendete tүsetin tagy bir zhajt adamnyn kabilettiligine zhan zhaktylygyna sheksizdigine bajlanysty Amerikan galymy K Popper ajtkandaj adam birdej үsh dүniege fizikalyk mentaldyk psihikalyk zhәne idealdykka zhatady Sonda mәdeniet osylardyn kajsysymen kobirek anyktalady degen zandy surak tuady Eger biz mәdenietti tek materialdyk zhәne ruhani bolikterge boludin karadүrsin shenberinen shyga alsak onda mәdeniettin ozinin ishki magynasynda idealdy ekendigine kozimiz zhetedi Sebebi adamdy korshagan zattar dүnie bul mәdeniettin syrtky korinisi gana onyn mәni ruhanilykty adam әreketinin nәtizhesinde zattandyruda zhatyr Mәdeniettin ishki mәni kogamdagy omir sүrip zhatkan adamdardyn ozindik sanasynda parasattylyk sezimderinde ruhani izdenisterinde ajkyndalady Zh P Sartrlyk kosemsozdi kajtalasak adam әlemge erkin zhiberilgen ol eriktilik zhazasyna kesilgen Osy sipatta mәdeniettin kupiyasy adamdagy Mendik Odan syrtka erekshe bir nur azattyk zhauapkershilik adamgershilik sәulesi nur shashyp tur Mәdeniette adam gazhap biik dengejge koteriledi Mәdeniet degenimiz menin omirim menen bolingen men olgennen kejin de tiri bolatyn menin shygarmashylygym Қogam zhәne mәdenietEndi mәdeniettin kogamda atkaratyn kyzmetterin talkylajyk Aldymen kogam zhәne mәdeniet ugymdarynda kanshama uksastyk үndestik bolganymen olardyn arasyndagy magynalyk ajyrmashylykty esten shygarmagan zhon Қogam әlemnin bir boligi belgili bir maksattardy iske asyru zholynda әreket etip zhatkan subektilerdin tulgalardyn toptardyn etnostardyn memleketterdin bajlanys nysandary Yagni kogam үgymyndagy negizgi mәsele adam zhәne onyn ujymdasu nysandary bul rette kogamdy zerttejtin basty ilimdi әleumettanu dep atajdy Al mәdeniet osy turgydagy kogamnyn belgili bir kasieti korinisi sipaty mazmunynda koldanylady Osygan dejin karastyrylgan ugymdardy negizge alyp kogamdagy mәdeniettin tomendegidej kyzmetterin ajkyndau mүmkindigi bar Adamdy kalyptastyru kyzmeti Bul mәdeniettin kogamdagy baska kyzmetterin bojyna zhinaktajtyn zhәne onyn negizgi mazmunymen tikelej bajlanysty nyshan Eger biz adamdy әlde kudaj әlde tabigat әlde enbek zharatty degen pikirtalastardan sәl koterilsek adam mәdenietti al mәdeniet adamdy kalyptastyrganyna kozimiz zhetedi Zheke adam ozi omir sүrip zhatkan kogamnyn tuyndysy tol perzenti Maugli korkem bejne Zhanuarlar arasynda kezdejsok osken adam mәdeniettik kasietterden zhurdaj bolady Adamga en kiyny adam bolu Al onyn negizgi sharttarynyn biri retinde izgilik pen zulymdyk akikat pen zhalgandyk әdilettilik pen oktemdik bodandyk pen azattyk sululyk pen uskynsyzdyk arasyndagy adamnyn tandauyn alamyz Sonyn nәtizhesinde zheke tulgada ozindik sana turaktalady ol ozyk mәdeniet үlgilerin oz bojyna siniredi Zhalpy alganda mәdeniettin alga basuy degenimiz dүniezhүzilik tarihtyn adam үshin onyn mүddeleri men ozindik maksattary bagytynda tolykkandy ashyluy bolyp tabylady Zhalgastyk mәdeniet muragerlik kyzmeti Mәdeniettin bul kyzmeti bir urpaktan ekinshi urpakka beriletin bүkil adamdyk omir tәsilderinin ozindik erekshelikterine katysty Akparattyk informaciyalyk berilis әleumettik zhүjede biologiyalyk tukym kualaushylyktan ozgeshe zhүredi Shyn mәnisinde kogamda urpaktar zhalgastygy mәdeni muralardy igeru kabyldau zhәne ony shygarmashylykpen damytu arkyly zhүzege asady Mәdeni akparattar salt dәstүr әdet gүryp rәsim rәmiz dil men til din zhәne oner bilim t b ruhanilyktyn belgili bir dengejin mengerudin nәtizhesinde mәdeniet subektisinin ozindik sanasynyn zhandy buynyna ajnalady Tanymdyk kyzmeti Mәdeniettin kogamdagy bul kyzmetmindetinin san aluan kyry bar Birden bizdin nazarymyzdy ozine audaratyn nәrse mәdeniet pen bilimnin ara katynasy Tabigattan kulygyn asyryp zhiberuge Gegel bagyttalgan adamdardyn bilimi әrine mәdeniettin negizgi kuramdas boligine zhatady Ertedegi grektin pajdejya islam Өrkendeuindegi maarif kazirgi orkeniettegi intelligenttilik үgymdary mәdeniet pen bilimdiliktin ishtej tuystygyn үndestigin bildiredi Osy sipatta әsirese ziyalylar intelligenciya mәdenietti saktau zhәne damytu isinde үlken kyzmet atkarady Bүgingi kүnge lajyk adamdyk karym katynas ornatu intelligenciyanyn basty mindeti Al bizdin orkeniettiligimiz zhappaj kompyuterge koshumen sipattalmauy kerek mәdeni dialogtyn tүrin zhasap ony saktaj bilu kabiletimizben korinui kerek Yagni bilimdilik mәdeniettiliktin manyzdy algysharty bolganymen bul eki ugymnyn arasynda eleuli ajyrmashylyk belgili alshaktyk kejde tipti kajshylyk bar Ғylymnyn bet aldy damuy shektelmegen tehnikalyk әreket mәdenietke үlken nuksan keltirui mүmkin Tek zhogary dengejde mәdenieti bar orkeniet gylym men tehnikanyn damuyndagy teris saldarlardy bejtaraptandyra alady Eger biz gylym arkyly shyndykty ashsak oner arkyly әsemdikke umtylamyz al moraldyk tanym arkyly zhaksylyk pen zhamandykty ajyramyz Retteu kyzmeti Buryngy Kenes Odagynda shykkan kitaptarda mәdenietti gylymi zholmen baskaru atty soz tirkesi ken etek algandy Birak adamnyn dүniede omir sүru tәsili retinde tүsindiriletin mәdenietti baskaru mүmkin emes әjtpegende adamdy tetikke kuyrshakka ajnaldyrgan totalitarlyk ajlashargy үlgilerin koremiz Ajtalyk Ertedegi Grekiyada eshkandaj sheneunikter adam basyna teatrlar neshe bilet satty degen akparattar zhinagan zhok Solaj bolsa da ol eldegi zhogary mәdeniettin zhәne ruhani izdenistin kandaj dengejde bolgany bәrimizge belgili Alajda solaj eken au dep mәdenietke syrtky ykpal zhasau mүmkindigin zhokka shygara almajmyz Mәdeniet zhabuly kazan emes Mәdeniettegi retteushilik әreketterinin ozindik erekshelikteri bar Mәdeniette kүndeliktiden gori zhogaryga idealdyga үlgige kobirek konil bolinedi Mәdeni үgymdarda normativtik erezhelik talaptar basymyrak Mysaly mәdenietti adam degende onyn adamdyk zhan zhakty belgilerdi bojyna tolygyrak terenirek darytkandygyn korsetedi Ol bilimi gylym dengejine kiimi sol kezde kop taragan sәnge minez kulky osy kogamnyn adamgershilik talaptaryna saj adam Kommunikativtik karym katynastyk kyzmet Bul mәdeniettin kogamdagy negizgi kyzmetterinin biri Adamdardyn karym katynasy mәdenietter suhbattasuy әleumettik shyndyktyn basym korinisi Adam erekshe bir oriste karym katynas orisinde bolady Ruhanilyk pen izgilik әdemilik pen zhaksylyk terbelisi adamdy nәzik tormen korshagan kogamdyk omirde tek zat pen tauar auysuy gana emes en aldymen ideyalar mamandyk sheberlik tәzhiribelerimen sezimdik үlgilerimen auysu tolastamak emes Mәdeniet igilikterin zhas nәreste anasynyn ak sүtin emip onyn әldi zhyrymen sezim dariyasyna shomylyp kana adamdyk kasietterdi bojyna sinire bastajdy Ғylymda socializaciya әleumettenu dep atalatyn process te mәdeni karym katynaska negizdelgen Mәdeni karym katynastyn tүrleri degende olardyn әmbebaptygyna zhәne kop magynalylygyna konil bolu kazhet Mәdeni kundylyktardy olardy zhasaushylar zhәne tutynushylar arasyndagy karym katynas retinde aluga bolady Mәdeni tuyndy kanshama asyl bolganymen eger ol ruhani azyk etetinderi belgili bir sebeptermen zhetpej zhatsa onda ol mәdeni ajnalystan shygyp kalady Adam turmajtyn үj kanyrap bos turady otarba zhүrmejtin temir zhol zhaj temir men agashtyn үjindisi eshkim okymajtyn kitap shan basyp zhatkan kagaz Mәdeni bolmystyn tiregi dep karym katynasty ajtamyz Mәdeniettin kogamda atkaratyn baska da kyzmetteri zhetkilikti Zertteushiler onyn aksiologiyalyk futurologiyalyk germenevtikalyk tagyda baska tүrlerin atajdy Mәdeniet pen orkenietMәdeniet ugymyn terenirek tүsinu үshin ogan magynalyk zhakyndygy bar kejbir baska ugymdarmen arakatynasyn karastyryp otejik Osy sipatta bizdin zerdemizge birinshi tүsetin ugym orkeniet Өrkeniet civilizaciya semantikalyk zhagynan alganda latyn tilinin civilis sozi azamattyk degendi bildiredi bul ugymdy varvarlyktar dep ozderi atagan baska halyktar men memleketterden ajyrmashylyktaryn korsetu maksatynda koldangan Yagni orkeniet olardyn tүsinikteri bojynsha azamattyk kogamy kalalyk mәdenieti zanga negizdelgen baskaru tәrtibi bar Rim imperiyasynyn damu dәrezhesin bildiredi Mәdeniet zhәne tilMәdeniet zhәne onyn ozindik erekshelikteri әrkashan filosofiyalyk izdenister men zertteulerdin negizgi pәni bolyp keldi Sondyktan mәdeni damu barysyn onda kalyptaskan ojlau tәsili dүnietanym tүri arkyly tүsindiruge tyryskan koptegen filosofiyalyk үrdisterdi bajkauga bolady Mysaly mәdenietti rәmizdik ojlau tүri arkyly anyktagan E Kassirerdin mәdenietti psihofiziologiyalyk dengejde karastyrgan 3 Frejdtin zhәne tagy baskalary koncepciyalary sonyn kuәsi XX gasyrdyn ekinshi zhartysynan bastap batys ojshyldarynyn arasynda mәdenietti tilmen tendestire karau әdisi ken etek zhajyp olardyn barlygy derlik tildi adam tirshiliginin negizgi manyzdy anyktauyshy dep bir auyzdan koldap otyr Bүginde til negizgi gana emes adamnyn bүtkil bolmysyn adamnyn mәdenietin angartatyn әmbebap ugym Frejdizm fenomenologiya ekzistencializm analitikalyk filosofiya germenevtika strukturalizm t e s bir auyzdan mәdenietti tildik karym katynas salasy retinde anyktajdy Ruhani әlemdegi mundaj ozgeristerdin lebi mәdeniettanu salasynan da bajkalady Mәdeniettin ozin metatil retinde anyktap onyn bojyndagy kommunikativtik mүmkinshilikterdi negizdeu barysynda lingvistikaga basty nazar audaru zandy is Өjtkeni songy 50 60 zhyldar aralygynda karym katynas kommunikaciya mәselesin zhan zhakty zerttegen birden bir sala osy lingvistika Mәdeniet zhәne dinTarihi zhadyga tiesili adamzat tarihynyn on bojyna koz zhүgirter bolsak onda dindarlyktyn adamzat tarihyn basynan ayagyna dejin tolyk kamtyp zhatkandygyn koremiz Қanshama ret dinnin akyry keldi degen soz ajtylsa da ol kazirdin ozinde әlemdik omirdin negizgi kalyptastyrushy faktorlarynyn biri bolyp tabylady Dinnin halyktar omirindegi alatyn ornynyn zorlygy sonshalykty dinderdin negizin tүsinbej zhatyp sol dinderdi ustanatyn halyktardyn mәdenieti turaly tolyk kozkaras kalyptastyru mүmkin emes Dindi sipattau onaj zhumys emes Bizdin ojymyzsha dinnin anyktauysh kyzmeti onyn әleumettilikti kalyptastyruynda yagni adamdar karym katynasyn retteude bolsa kerek Өjtkeni tipti religiya sozinin etimologiyalyk bastapky mәninin ozi de biriktiru bajlanystyru katynasty kalyptastyru degendi bildiredi Din adamdardyn birlestigin zhәne ujymdastygyn kalyptastyrushy ideologiyalyk mehanizm Dinnin mazmuny әleumettik mәni bar negizgi kundylyktardy kasietti dep tanudan turady Mәdeniettegi dinnin rolin әrbir mәdeniettin zhүje kurastyrushy faktory dep anyktauga bolady Mәdeni kommunikaciyaҚazirgi uakytty mәdeniettin audio vizualdy kenistik kezeni dep atajdy Zhana karym katynas kuraldaryn telegrafty radiony telefondy teledidardy kompyuterdi zhәne tagy baska zhetistikterin gylymi tehnikalyk progress ala keldi Sonyn nәtizhesinde baspa onimderi zhәne sogan negizdelgen baska da mәdeniet instituttary әdebiet teatr kitaphana tagy sol siyaktylar dagdaryska ushyrap otyr Kitaphanadan okushynyn teatrdan korermennin әdebietten akyn zhazushylardyn omirden epistolyarlyk zhanrdyn kүndelik hat omirbayan zhazu isinin kajtkan kezeni keldi Kop ojlanyp kop tolganudy ozindik sananyn refleksiyasyn kazhet etetin procester birte birte umyt kaluga ajnaldy Adamdar mentaliteti ozgeriske ushyrady Elektrondyk kommunikaciyanyn shapshandylygynyn arkasynda tek koz arkyly dүnieni tanyp bilu mүmkin emes bolyp otyr Bүgingi kүnge eshteneni kalt zhibermej estitin sakkulak pen eshteneni mүlt ketirmej angaratyn koregen kazhet Osy ekeuinin simbiozy arkyly gana biz kar koshkininin karkynyndaj akparattyk ekspansiyaga totep bere alamyz Birtutas elektrondyk bajlanys bizdin planetany үlken auylga ajnaldyryp otyr Individualistik zhekeshildiktin ornyn altruistik elzhandylyk ultshyldyktyn ornyn kosmopolitizm monologtyn ornyn dialog algan kezen DerekkozderI G Gerder Idei k filosofii istorii chelovechestva Moskva 1977 s 252 Қazaktyn dүnietanymy Almaty 1993 36 bet Қogam zhәne mәdeniet Almaty 1992 14 bet Ә Nauryzbaeva Dialogtyn mүmkindigi Shaһar 1993 1 8 bet Nurzhanov B Mir kak igra Igra yazyka v koncepcii Derrida Ex libris I Almaty 1996 S 3 Mәdeniettanu negizderi Okulyk Almaty Dәneker 2000 ISBN 9965 485 34 8