Тектоника

Тектоника (грекше tektonіkos – құрылыс), геотектоника – геологияның Жер қыртысының құрылысын, ондағы тектоникалық құрылымдарды және олардың орналасу, даму заңдылықтарын зерттейтін бөлімі. Тектониканың негізін 17 ғасырда даниялық ғалым Н. (1638 – 1686) қалаған. 18 ғасырда М.В. Ломоносов пен ғалым Дж. (1726 – 1797) жер қыртысы құрылымы дамуының алғашқы көтерілу болжамын жасады. 19 ғасырдың басында бұл болжамды Германия ғалымдары А. (1769 – 1859) пен Л. (1774 – 1853) одан әрі дамытты. 19 ғасырдың ортасында геосинклиналь туралы ілімнің негізі болып саналатын жапсарлық (контракция) болжам (жер шарының суынуынан көлемі кішірейіп, жер қыртысының қысылуы) дүниеге келді. Оны француз геологы (1798 – 1874) ұсынған. Бұл болжамның дамуында үлкен рөл атқарды. 1930 жылдардың басында ғалымдар бұрынғы КСРО-ның ұсақ масштабты тектоникалық карталарын жасады. Терең жарылыстар және тектоносфераның жақпарлық құрылысы жөніндегі теория дамыды. мен туралы жаңа көзқарастар пайда болып, мұхит түбіне арнаулы тектоникалық зерттеулер жүргізілді. Қазақстан геологтары да бірнеше дәл тектоникалық карталар жасап, терең қималардың көмегімен жер қыртысының құрылысы жөнінде деректер алды. Тектоникалық құрылым және тектоникалық қозғалыстар тектониканың басты негіздері болып табылады. Тау жыныстары жатысының әр тектілігі тектоникалық құрылымды қалыптастырады. Мұндай әр тектілікке жер қыртысындағы және одан да тереңдегі тектоникалық қозғалыстар себеп болады. Зерттеу әдістерінің сипатына қарай тектоника бірнеше салаға бөлінеді. Морфологиялық тектоника немесе құрылымдық геология жер қыртысының тектоникалық қозғалысы салдарынан қалыптасқан құрылымдық пішіндерді зерттеп, оларды жіктеумен айналысады. Тау жыныстары қабаттарының және олардағы тектоникалық бұзылыстар қалыптасуының физикалық жағдайларын анықтаумен Тектониканың геомеханика тарауы айналысады. Аймақтық геотектоника әр түрлі тектоникалық бұзылыстардың қазіргі жер қыртысындағы таралуын зерттеп, тектоникалық карталарда көрсетілетін жеке геоқұрылымдық белдемдерді белгілейді. Тарихи геотектоника жер қыртысының тетелес дамуын және осы дамудың геологиялық тарихи сатылары мен кезеңдерін анықтайды. Мұның бір тарауы ретінде қазіргі геологиялық дәуірде жер қыртысының жаңа тектоникалық қозғалыстарын саралайтын неотектоника (ең жаңа тектоника) пәні оқытылады. Жалпы ( және ) геотектоника геотектониканың барлық салалары мен ғылыми пәндері арқылы анықталған мәліметтерді жинақтап, тектоникалық қозғалыстардың уақыт пен кеңістікте көрініс беру заңдылықтарын, құрылымдар қалыптасуының Тектоникалық режимін және олардың бір-біріне ауысу (мысалы, қозғалмалы белдеудің платформаға және керісінше) заңдылықтарын нақтылап, Жер ғаламшары пайда болуының геологиялық эволюциясын түсіндіреді. Тектоникалық бұзылыстар пайда болуының физикалық себептерін зерттейтін жалпы Тектониканың тағы бір саласы – эксперименттік тектонофизика. Тектоникада физикалық әдістер негізінде жеке құрылымдар мен құрылымдық белдемдердің моделі жасалады, ал оның деректері жер қыртысы мен тектоносферадағы құбылыстарды түсіндіруге пайдаланылады. Қолданбалы геотектоника іздеу-барлау жұмыстарын дұрыс бағыттау үшін пайдалы қазындылар таралуының тектоникалық жағдайларға байланыстылығын анықтайды. Тектониканың бірнеше зерттеу тәсілдері бар. Құрылымдық талдау тәсілі геологиялық картаға түсіру, геофизикалық зерттеу, т.б. нәтижелері бойынша тау жыныстары қатпарларын, жарылыстарды, магмалық тау жыныстарының жатыс жағдайларын зерттей отырып, құрылымдық карталар, қималар, т.б. жасау арқылы белгілі аудандағы жер қыртысы деформацияларының механизмін және жеке құрылымдық пішіндер қалыптасуының тетелестігін, сол ауданның тектоникалық құрылысын анықтайды. Салыстырмалы тектоника әдісі бір-бірінен алшақ орналасқан, бірақ тектоникалық табиғаты мен құрылымдарының типі мейлінше ұқсас келген жер қыртысы бөліктерінің құрылымы мен даму ерекшеліктерін салыстыра келе әрқайсысына тән жалпы заңдылықтарды анықтап, ондағы пайдалы қазындылар болу ықтималдылығын болжайды. Геофизикалық әдістер қазіргі тектоникалық қозғалыстарды байқауға және бұлардың Жер шарының әр жеріндегі бағыты мен жылдамдығын анықтауға мүмкіндік береді. Геоморфологиялық әдістер теңіз, өзен террассаларының, рельефтің геологиялық кезеңдердегі және қазіргі жаңа тектоникалық қозғалыстардың нәтижелерін саралауға негізделген. Таскелбеттер (жер қыртысындағы) мен қабат қалыңдықтарын талдау тәсілі жеке құрылымдардың дамуын және тектоникалық қозғалыстардың тарихын зерттейді. Көлемдік тәсіл таскелбеттер мен қабат қалыңдықтары картасы бойынша жасы, типі әр түрлі шөгінділердің көлемін анықтау арқылы көтерілулер мен төмендеулердің шамасын, уақыт бірлігі ішіндегі дамуын анықтауға мүмкіндік береді. Үзілістер мен үйлесімсіздіктерді талдау тәсілі тектоникалық дамудың жаңа сатысы басталғанға дейін белгілі ауданның құрылымын бейнелейтін карталарды пайдаланып, зерттелетін құрылымның қалыптасу тарихын зерттейді. Бұлардан басқа фармацевтикалық, эксперименттік, математикалық тәсілдер де қолданылады. Тектоника мәселелері Халықаралық геологиялық конгрестің сессияларында талқыланады.

Сілтемелер

1. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том