Хакастар өз атауы тадар хоорай ескір минусин және абакан татарлары немесе түріктер Ресей Федерациясы құрамындағы түркі х

Хакастар (өз атауы-тадар, хоорай; ескір. минусин және абакан татарлары немесе түріктер) — Ресей Федерациясы құрамындағы түркі халықтары, Хакасияның байырғы халқы. Халқы 73 мың адам, оның 63,6 мыңы Хакасияда (2010, халық санағы) тұрады. Олар сондай-ақ Краснояр өлкесінде (4,1 мың адам), Тывада (0,9 мың адам), Томск облысында тұрады. (0,7 мың адам), Кемерово облысында (0,5 мың адам), Жаңасібір облысында (0,4 мың адам), Иркутск облысы (0,3 мың адам).

Бүкіл халықтың саны
Хакастар
хоорай

73 000
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	70 600
Қытай	1 200
Тілдері
хакас тілі
Діні
шаманизм,православие
Этникалық топтары
қырғыздар,шорлар,,алтайлар

Сырт келбеті

Хакастардың сыртқы түрі әдетте моңғолоидтар деп сипатталады, бірақ олардың арасында әртүрлі бет типтерін табуға болады. Жалпы белгі - қара тері түсі, қара қоңыр немесе қара шаш, қара қоңыр көздер. Хакастарда шығыңқы бет сүйектері мен мұрындары бар.

Көптеген сібір халықтары сияқты хакастар да өздерінің физикалық дамуына әсер еткен ортаның қатал жағдайларына бейімделді. Олар күшті және төзімді денелерге ие, сонымен қатар таулы аймақтарда суыққа және оттегінің жетіспеушілігіне төзімділігі жоғары.

Тілі

Түркі тобындағы хакас тілінде сөйлейді, үш диалектісі сақталған. Жазуы кириллицаға негізделген. Хакас тілі – Хакасия Республикасының мемлекеттік тілі (Конституция 1995; Тілдер туралы заң 1992). Хакас тілінің жазуы сагай және качин диалектілерінің негізінде құрылған, 1924–1929 жылдары орыс (кириллица) графикасы қолданған, 1929–1939 жылдары латын әліпбиіне, 1939 жылдан бастап қайтадан орыс (кириллица) графикалық негізіне аударылған. Хакас тілі төрт диалектіге бөлінеді: качин, сагай, кызыл және шор.

Діні

Хакастардың көпшілігі 1876 жылы ресми түрде православие дінін қабылдағанына қарамастан, дәстүрлі нанымдарды ұстанады.

Тарихы

Хакастар этногенезінде түрік (енисейлік қырғыздар, телеуттер, т.б.), кет (ариндер, кталар, т.б.), самодий (маторлар, комасиндер, т.б.) құрауыштары өзіндік рөл атқарған. Хакастардың 17 ғасырларға дейінгі тарихы аз зерттелген. Олар ерте заманда аңшылықпен және мал шаруашылығымен айналысқан. Орта ғасырларда Енисей қырғыздарының құрамында болды.

1209 ж. Шыңғыс ханға, кейіннен ойраттарға бағынды. Бір бөлігі Тянь-Шань өңіріне қоныс аударып, қырғыз халқының қалыптасуына ұйтқы болды. 17—18 ғасырларда Хакастар Минусин қазаншұңқырын бірнеше шағын ұлыс болып мекендеген. 18-ғасырларда оларды Ресей өз құрамына қосып алды. Нәтижесінде Хакастар дәстүрлі дінін (бақсылық, аруаққа табыну, т.б.), ұлттық тілін, ру-тайпалық бөлінісін жоғалта бастады. Қазан төңкерісіне дейін Хакастарды минусиндік және абакандық “татарлар” немесе “түріктер” деп те атаған.

Кәсібі

Хакастар жартылай көшпелі мал шаруашылығы, аңшылық және егіншілік кәсібімен айналысқан, сонымен қатар құс өсірген. Әйелдер қой терісінен киім, аяқ киім тіккен. Киіз басумен де айналысқан. Сиыр, жылқы терісінен ыдыс-аяқ, сандық, сауыт-сайман жасалған. Одан кілемдер, киіз үйдің төсек-орындары жасалды.

Хакастар балық аулаумен айналыса бастады. Өйткені, олар өмір сүрген өңір өзен-көл балығына бай болған. Бұл хакастардың көмекші кәсібінің бір түрі болды. Күзгі-көктемгі маусымда балықтарды үлкен торларды пайдаланып, топ-топ болып аулайтын. Хакас әйелдері тоқымашылықпен айналысқан. Қолөнерінде ұсталық кәсіп, зергерлік дамыған. Көп жағдайда тұрмысқа қажетті бұйымдар жасап, малға, т.б. бағалы заттарға айырбастап отырған.

Тұрмыс салты

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Хакастар 10-15 тұрғын үйден тұратын ауылдар құрады. Оларды аалдар деп атаған. Көбінесе олар туысқан отбасылар болды. Киіз үй хакастардың дәстүрлі баспанасы болып саналады. Ғимараттар кең, конус тәрізді үлкен шатырмен жасалды. Торсыз киіз үйдің (чарга иб) төбесінде шанышқылары бар тік бағана немесе шеңберге қадалған қазықтар болған. Шанышқыға құрсау кіргізілді, оған сырық еңкейтілген күйде бекітіліп, ол басқа көлбеу тірекке қосылады. Жоғарғы жағында бұл көлбеу тіректер екінші құрсаумен жалғанған, оған конустық шатырдың тіректері бекітілген. Қабырғалары тақтайлардан, блоктардан жасалып, қабықпен жабылған.

Дәстүрлі киімдері

Киімдерін аң, мал терілерінен тіккен. Әйелдері ұзын тон, шапан, жағалы ұзын көйлек, т.б. киімдер киген. Әр түрлі әшекейлер, (алқа, т.б.) таққан. Ерлерге арналған күнделікті киім көйлек пен шалбардан тұрды. Көйлектің үлкен жағасы, тар манжеттермен аяқталатын бос жеңдері болды. Үстіне матадан немесе жібектен жасалған халат (мерекелік) киеді, ол кең түсті белбеумен буылған. Бастарына цилиндр пішінді бас киім киді. Әйелдердің ұлттық киімдері әдемілігімен, сымбаттылығымен ерекшеленеді. Әйелдер гардеробының негізгі бөлшектері - етегі ұзын көйлек. Көйлектер дәстүрлі түрде ашық түсті маталардан тігіледі. Үстіне жеңсіз күртеше киеді, ол кестелермен, өрнектермен безендірілген. Сыртқы киімдері - кафтан немесе тон. Мереке күндері әйелдер ұлттық әшекей - пого киеді. Бұл моншақтармен, маржандармен, інжу-маржан декорымен кестеленген көкірекше.

Дәстүрлі тағамдары

Хакас тағамдары алуан түрлі және нәрлі. Оның негізін үй жануарларының еті, сүт өнімдері, балық, орман өнімдері құрайды. Етті кептіріп шұжық жасады. Хакастардың қой етінен, жылқы етінен, жабайы аңнан жасалған дәмді тағамдары көп. Мал сойылған соң – ысты тағамын дайындайды (қабырғаларды, омыртқаны, жауырындарды, майды, бауырды, жүректі алып, олардан жиынтық жасау). Сиыр, қой сүтінің негізінде қаймақ, сүзбе, май, ірімшіктердің алуан түрлері жасалады. Гарнир ретінде картоп, тамыр дақылдары мен арпа қолданылады. Жидектер, жаңғақтар, бал десерттер жасау үшін қолданылады. Сусын ретінде айран, қымыз, шөп шайлары қолданылады.

Фольклоры

Фольклордың ең кең тараған жанры – батырлық эпос (алыптыг нымах). Ол 10-15 мың жолға дейін жетеді және музыкалық аспаптардың сүйемелдеуімен тамақ үнімен (хай) орындалады. Батырлық аңыздардың ортасында алып батырларының бейнелері, онда өмір сүретін құдайлармен ғаламның үш әлемге бөлінуі туралы, аймақтар мен табиғат құбылыстарының рух иелері (ээзи) туралы мифологиялық идеялар, т.б.

Әңгімешілер үлкен құрметке ие болды, оларды Хакасияның әр түкпіріне қонаққа шақырды. Сөздің сиқырлы әсерінің күшіне деген сенім хакастарда қайырымдылықтың (алғыс) және қарғыстың (хааргыс) заңдасқан түрінде көрінеді. 40 жастан асқан ересек адам ғана тілек айтуға құқылы болды.

Қазақстандағы хакастар

Қазақстанның хакас диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:

401 (1970 ж.),
475 (1979 ж.),
575 (1989 ж.),
355 (1999 ж.)
233 (2013 ж. адам.

1989 жылы КСРО халық санағының материалдарын өңдеу нәтижесінде алынған қосымша статистикалық мәліметтер бойынша хакастардың 76,7%-ы өз ұлтының тілін ана тілі деп санайды, алайда олардың тек 2,9%-ы ғана хакас тілін еркін меңгерген; 23,1%-ы орыс тілін ана тілі деп санайды, бірақ олардың 67,3%-ы орыс тілін еркін меңгерген. Тек өз этносының тілінде сөйлейтін біртілділер Ресей Федерациясының хакастарының 8,9%-ын құрайды. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан хакастарының қостілділік дәрежесі мынадай түрде анықталды: біртілділер – 169 адам (47,6%), қостілділер – 186 адам (52,4%).

Сілтеме

Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Хакастар

Дереккөздер

Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
Хакастар – рухты, қонақжай халық. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
Хакастар. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
Хакастар. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
Бас редактор Ә. Нысанбаев Қазақ энциклопедиясы — Алматы, 1998 Т. IX. — ISBN 5-89800-123-9.
Шеломова Татьяна. Хакастар. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
Хакастар – тарихы, тұрмыс-салты, ежелгі әдет-ғұрыптары. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
Әлем халықтары/Хакастар. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 427. — ISBN 978-601-7472-88-7.
Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 196. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.

[1] Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.

[2] Хакастар – рухты, қонақжай халық. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.

[3] Хакастар. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.

[4] Хакастар. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.

[5] Бас редактор Ә. Нысанбаев Қазақ энциклопедиясы — Алматы, 1998 Т. IX. — ISBN 5-89800-123-9.

[6] Шеломова Татьяна. Хакастар. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.

[7] Хакастар – тарихы, тұрмыс-салты, ежелгі әдет-ғұрыптары. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.

[8] Әлем халықтары/Хакастар. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.

[9] Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 427. — ISBN 978-601-7472-88-7.

[10] Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 196. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.