Хромосомалар көне грекше χρῶμα түс σῶμα дене жасуша ядросында болатын гендерді тасымалдайтын және ағзалар мен жасушалард

Хромосомалар (көне грекше: χρῶμα «түс» + σῶμα «дене») — жасуша ядросында болатын, гендерді тасымалдайтын және ағзалар мен жасушалардың тұқым қуалау қасиеттерін анықтайтын органоидтар.

Хромосомалар өздігінен көбейе алады, өзіндік атқаратын қызметі мен арнайы құрылымы бар және оны келесі ұрпақта сақтай алады. Хромосомалар терминін алғаш рет неміс ғалымы В. ашты (1888). Ол хромосомаларды негізгі бояғыштармен қарқынды боялатын тығыз денешік деп атады. Бірақ хромосомалардың сыртқы пішіні жасуша циклінің әр түрлі сатыларында өзгеріп отырады. Митоз және мейоз процестерінің метафаза кезеңінде хромосомалардың морфологиясы жарық микроскопының көмегімен анық көрінетін құрылымға енеді. Көптеген өсімдіктер мен жануарлардың дене жасушаларындағы хромосомалар ұрықтану процесі біреуін аналықтан, ал екіншісін аталықтан алған екі хроматидтерден (ұзынша жіпшелер) тұрады. Мұндай хромосомалар гомологты деп аталады. Мейоз процесінен өткен жыныс жасушаларында гомологты хромосомалардың тек біреуі ғана болады.

Клеткадағы хромосомалардың толық жиынтығы кариотип деп аталады. Прокариоттар мен вирустарда хромосомалар болмайды. Оларда тұқым қуалау негізі ретінде әдетте бір жіпшелі немесе сақина тәрізді дезоксирибонуклеин қышқылы немесе рибонуклеин қышқылы болады және олар цитоплазмадан ядро қабықшасы арқылы оқшауланбайды. Клеткалық және тіршілік циклдері барысында хромосомалардың сыртқы көрінісінің өзгеріп отыруы олардың қызметінің ерекшеліктеріне байланысты. Ал хромосомалардың жалпы құ-рылымдық негіздері, биологиялық түрге байланысты әр түрлі болуы және ұрпаққа үздіксіз беріліп отыруы өзгеріске ұшырамайды. Бұған әр түрлі организмдердің хромосомаларын генетикалық, цитол. және биохимиялық зерттеулердің нәтижелері дәлел бола алады және олар тұқымқуалаушылықтың хромосомдық теориясының негізін құрайды. 1928 ж. хромосомалардың ең алғашқы молек. түрдегі үлгісін орыс ғалымы Н.К. Кольцов (1872 — 1940) ұсынды. Эукариоттардың хромосомалардағы ДНҚ молекуласы гистондық және гистондық емес белоктармен байланысып, кешен құрайды. Аталған белоктар ДНҚ-ның хромосомаларда жинақталып, оралған күйде болуын және жасушадағы РНҚ-ын синтездеу қабілетінің реттеліп отыруын қамтамасыз етеді (қара Транскрипция). хромосомаларға тұқым қуалау ақпаратының жазылуы ДНҚ молекуласының құрылымымен іске асырылады. Клеткадағы хромосомаларда ДНҚ молекуласының 99%-ға жуығы жинақталған, ал қалған 1%-ы басқа жасушалық органоидтарда (хлоропластар, митохондриялар) болады. Хромосомалар жасушада өте күрделі құрылымға ие және олар өте маңызды қызметтер атқарады. Хромосомалар құрылымын және қызметін зерттеу қазіргі заманғы биологияның өзекті мәселелерінің біріне жатады. Әсіресе, 20 ғасырдың 60 — 70-жылдары хромосомалар құрылымының молек. негізін түсінуге молекулалық генетиканың дамуына байланысты қол жетті. Бұл жаңалықтар тұқым қуалаушылықтың хромосомалық теориясындағы негізгі заңдылықтарды дәлелдеп, онан әрі дамытуға мүмкіндік береді.

Бактериялық хромосомалар

Адам хромосомалары

Адамның қалыпты кариотипі 46 хромосомадан тұрады. Бұл 22 жұп аутосомалар және бір жұп жыныстық хромосомалар (еркектердің кариотипінде XY және әйелде XX). Төмендегі кестеде адам хромосомасындағы гендер мен негіздердің саны көрсетілген.

Флуоресцентті таңбаланған Alu қайталаулары бар FISH арқылы алынған адам әйел кариотипінің 46 (23 жұп) хромосомасының суреті. Alu қайталануы жасыл түспен, ДНҚ қызыл түспен көрсетілген. Адамдарда ең ұзын 1-хромосома ең қысқа 21-хромосомадан шамамен 5 есе ұзын..

Хромосома	Жалпы негізгі жұптар	Гендердің саны	Ақуызды кодтайтын гендердің саны
	249250621	3511	2076
	243199373	2368	1329
	198022430	1926	1077
	191154276	1444	767
	180915260	1633	896
	171115067	2057	1051
	159138663	1882	979
	146364022	1315	702
	141213431	1534	823
	135534747	1391	774
	135006516	2168	1914
	133851895	1714	1068
	115169878	720	331
	107349540	1532	862
	102531392	1249	615
	90354753	1326	883
	81195210	1773	1209
	78077248	557	289
	59128983	2066	1492
	63025520	891	561
	48129895	450	246
	51304566	855	507
	155270560	1672	837
	59373566	429	76
Барлығы	3 079 843 747	36463	21364

Дереккөздер

Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2006 жыл. ISBN 9965-33-634-2
Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ – Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009 жыл. ISBN 9965-822-54-9
Bolzer, Andreas; Kreth, Gregor; Solovei, Irina; Koehler, Daniela; Saracoglu, Kaan; Fauth, Christine; Müller, Stefan; Eils, Roland; Cremer, Christoph; Speicher, Michael R.; Cremer, Thomas Three-Dimensional Maps of All Chromosomes in Human Male Fibroblast Nuclei and Prometaphase Rosettes. — , 2005. — Т. 3. — doi:10.1371/journal.pbio.0030157 — PMID 15839726.
Human Genome Assembly Information (ағыл.). // Genome Reference Concortium. Тексерілді, 18 сәуір 2013.
Homo sapiens Genome: Statistics -- Build 37.3. // NCBI. Тексерілді, 18 сәуір 2013.
Ensembl Location: whole genome (ағыл.). // The Ensembl project. Басты дереккөзінен мұрағатталған 28 сәуір 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 25 сәуір 2013.

Сыртқы сілтемелер

[1] Сартаев А., Гильманов М. С22 Жалпы биология: Жалпы білім беретін мектептің қоғамдық-гуманитарлық бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық. — Алматы: «Мектеп» баспасы, 2006 жыл. ISBN 9965-33-634-2

[2] Биоморфология терминдерінің түсіндірме сөздігі/ – Алматы: "Сөздік-Словарь", 2009 жыл. ISBN 9965-822-54-9

[3] Bolzer, Andreas; Kreth, Gregor; Solovei, Irina; Koehler, Daniela; Saracoglu, Kaan; Fauth, Christine; Müller, Stefan; Eils, Roland; Cremer, Christoph; Speicher, Michael R.; Cremer, Thomas Three-Dimensional Maps of All Chromosomes in Human Male Fibroblast Nuclei and Prometaphase Rosettes. — , 2005. — Т. 3. — doi:10.1371/journal.pbio.0030157 — PMID 15839726.

[4] Human Genome Assembly Information (ағыл.). // Genome Reference Concortium. Тексерілді, 18 сәуір 2013.

[5] Homo sapiens Genome: Statistics -- Build 37.3. // NCBI. Тексерілді, 18 сәуір 2013.

[6] Ensembl Location: whole genome (ағыл.). // The Ensembl project. Басты дереккөзінен мұрағатталған 28 сәуір 2013.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 25 сәуір 2013.