Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Эвендер (өз атауы – эвэн), тұңғұстар, ламуттар (бұрынғы атауы) – Ресей Федерациясындағы халық. Солтүстік Сібірде, мен Камчатка облыстарының кейбір аудандарында, өлкесіндегі Охота маңы мен Якутияның солтүстік-шығыс аудандарында тұрады. 2002 жылғы халық санағы бойынша Ресейде 19 мың эвендер, 2010 жылғы санақ бойынша – 21830, 2020 жылғы халық санағы бойынша – 19913 эвендер тұрды.
| Эвендер | |
| эвэ̇н, эвэн бэилни | |
 Дәстүрлі киім киген эвен (ламут) әйелдер, Охотск округі, 20-шы ғасырдың басы | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 22 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей | 21 830 (2010) |
 Украина | 104 (2001) |
| Тілдері | |
| Діні | |
| шаманизм, православие | |
Тілі
Алтай тілдері отбасының тұңғыс-маньчжур тармағына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады (жұрнақты аффикстенуі мен фузиясы бар), номинативті құрылысқа ие. Эвен тілінің жазуы 1931 жылы латын әліпбиі негізінде жасалды, 1936 жылы орыс (кириллица) графикасына аударылды. Эвен тілінде шығыс, батыс және орта диалектілер, сонымен бірге бірқатар сөйленістер ерекшеленеді. Эвен әдеби тілі шығыс диалектінің негізінде қалыптасты.
Діні
Олардың сенімдері анимизмге негізделген және сауда, табиғат, жануарлар, от және шамандық культтерді қамтиды. Эвендердің діни көзқарастары эвенкілерге, коряктарға, юкагирлерге, чукчаларға және якуттарға ұқсайды. ХІХ ғасырда қабылдаған православие дəстүрін ұстанады, бірақ әлі күнге дейін шамандық дінді ұстанатын топтар бар.
Тарихы
Шығу тегі мен мәдениеті жағынан Эвендер өздерімен туыстас эвенкілердің солтүстік-шығыс тармағын құрайды. , және сынды халықтармен тығыз байланыста өмір сүргендіктен бұлармен антропология және этнография ұқсастықтары көп.
XVII ғасырда орыстардың келуіне қарай эвендер қазірдің өзінде қалыптасқан этникалық топ болды. Олардың аумақтық топтары эвенктердің солтүстігі мен солтүстік-шығысында (солтүстік-батыс Верхоянье, Индигирка бассейндері, Колыма, Охот теңізінің жағалауы) қоныстанды. Эвендердің шығысқа, Охот теңізінің солтүстік бөлігіне ілгерілеуі XVIII ғасырдың екінші жартысына жатады және олар Камчаткаға XIX ғасырдың 40-жылдарында ғана келді.
Кәсібі
Сібірдің ішкі континенттік аймақтарындағы эвендердің дәстүрлі шаруашылығы (донрэткэн) бұғы шаруашылығы, аңшылық (жабайы бұғы, бұлан, тау қойлары, терісі бағалы аңдар) және балық аулау болды.
Наматкан эвендерінің топтары (теңіз жағасындағы тұрғындары) көктемде тайгадан Охот теңізінің жағалауына дейін және күзде кері қайтты. Охотс жағалауында қалған эвендер (өз аты – мэне, «отырықшы») жағалауда балық аулаумен, аңшылықпен және итбалық аулаумен айналысып, шана иттерін өсірді.
Ет пен терісі үшін ірі бұғыларды бағу да белгілі болды. Бұғыларды атпен немесе шаңғымен қуу арқылы немесе аңшы иттің көмегімен аулады. Жағалаудағы эвендер лосось түрлерінің балықтарын, өзендердің орта ағысында және жоғарғы ағысында – күнжіт, даватчан (голец), қарауыз аулады . Негізгі балық аулау құралы ілмектер болды.
Олар сондай-ақ балқарағайдың жидектерін, жаңғақтарын, қабығын жинаумен және т.б. айналысқан. Ерлер ұсталықпен, сүйек және ағаш өңдеумен, белдік тоқумен, былғарыдан, ат әбзелдерін тоқумен және т.б., әйелдер тері өңдеумен, күдері жасаумен айналысты.
Тұрмыс салты
Патрилиндік руларға бөліну және аңшылық олжаны (нимат) бөлу дәстүрі сақталған. Туысқандық неке, қалыңмал төлеу (тори), бесік жырын айту, сирек көп әйел алу әдетке айналған. 20 ғасырда Эвендердің өмірі түбегейлі өзгеріп, ассимиляцияға ұшырай бастады. Қазіргі таңда олар өз болмыс-бітімін жоғалта бастаған.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Эвендерде жылжымалы тұрғын үйлердің екі түрі болды: терімен, , балық терісімен, қайың қабығымен жабылған конустық - чум-дю және цилиндр-конустық қаңқалы тұрғын үй чорама-ду.
XVIII ғасырға дейін отырықшы эвендер шатыры тегіс, кіреберісі түтін тесігі бар жеркепелерде (утан) өмір сүрді. Кейінірек ағаштан жасалған тұрғын үйлер пайда болды (уран). Шаруашылық құрылыстар – қадаға орналасқан қоймалар т.б.
Дәстүрлі киімдері
Эвендердің көне киімдері эвенкілерге ұқсайды. Дәстүрлі киімдерін аң терілерінен тікті. Әйелдер де, ерлер де тері кафтан, кеудеше киген. Киімдері ұлттық ою-өрнектермен нақышталып, түрлі ұсақ тастармен (бисер) әшекейленді.
Ерлердің көйлектеріне бел деңгейінде жіңішке жіп тігілген. Эвендердің аяқ киімінде ровдуга немесе бұғы терілерінен тігіліп, биік қоныштары болды. Ерлер мен әйелдердің бас киімдері, әсіресе әйелдерде бай моншақтармен кестеленген, қалпақ орнына кейде орамал тақты. Қыста тәпішке үстінде үлкен Үлбір қалпақ киетін.
Дәстүрлі тағамдары
Эвендердің дәстүрлі тағамы - бұғы, жабайы аңдар еті, балық және жабайы өсімдіктер. Ет тағамының басымдығы, бұғы шаруашылығында айтарлықтай үлес болғанымен, олар жабайы жануарлардың етін тамаққа пайдалануды жөн көрді, ет қуыру технологиясы да ерекше болды. Шаймен бірге олар қайнаған суға қайнатылған гүлдерді, итмұрын жапырақтары мен жемістерін, кептірілген балдыр жапырақтарын тұтынатын.
Жағалаудағы эвендер лосось балықтарын аулады, балықты болашақта пайдалану үшін юколаны кептіру, ашыту арқылы дайындалды. Олар шикі және мұздатылған балықты да жеді.
Фольклоры
Эвен халқының фольклоры дүниенің пайда болуы, табиғат құбылыстары, бізді қоршаған әлемді мекендеген рухтар мен жаратылыстар туралы әңгімелейтін мифтер мен аңыздарға толы. Ең әйгілі мифтердің бірі дүниені мамық талшықтарынан өрген жаратушы құдай Байғытаанның дүниені жаратқаны туралы. Эвени халқының музыкалық мұрасы да ерекше маңызға ие. Бұл халықтың әндері оқиғаларды, ырымдарды, сезімдерді жеткізеді.
Көбінесе әндер сылдырмақтармен, гудок немесе гусли сияқты дәстүрлі аспаптарда ойнаумен сүйемелденеді. Эвен халқының музыкасы олардың табиғатпен, оның сұлулығымен байланысын көрсетеді. Эвен халқының мәдениетінде ғұрыптар мен билер маңызды орын алады, билер көбінесе жануарлардың қимылына еліктейді немесе адамның табиғатпен қарым-қатынасын бейнелейді.
Қазақстандағы эвендер
Қазақстандағы эвен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 13 (1970 ж.),
- 9 (1979 ж.),
- 32 (1989 ж.),
- 28 (1999 ж.),
- 11 (2009 ж.) адам, негізінен республиканың солтүстік облыстарында қоныстанды.
Дереккөздер
- Эвендер. Тексерілді, 22 желтоқсан 2024.
- Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 206. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
- Сирина А.А. Эвенстердің діни көзқарастары. Тексерілді, 23 желтоқсан 2024.
- Эвендер. Тексерілді, 23 желтоқсан 2024.
- В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 652. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
- Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 23 желтоқсан 2024.
- Бас редактор Ә. Нысанбаев «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия — «Қазақ энциклопедиясы». — Алматы, 1998 Т. X. — ISBN 5-89800-123-9.
- Эвендер. Тексерілді, 22 желтоқсан 2024.
- Эвендердің ұлттық киімі. Тексерілді, 22 желтоқсан 2024.
- Эвендер. Тексерілді, 22 желтоқсан 2024.
- Эвен халқының фольклоры: ежелгі әдет-ғұрыптардың құпиялары мен даналығы. Тексерілді, 22 желтоқсан 2024.
- Этносаяси сөздік Қазақстанның қоғамдық келісім және этносаралық толеранттылық саясаты және практикасы терминдері мен ұғымдары — Астана, 2014. — Б. 195. — 392 б. — 4 000 таралым. — ISBN 978-601-287-224-8.
Автор: www.NiNa.Az
Жарияланған күні:
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, seks, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, порно, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, +18, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер, xxx, sex
Evender oz atauy even tungustar lamuttar buryngy atauy Resej Federaciyasyndagy halyk Soltүstik Sibirde men Kamchatka oblystarynyn kejbir audandarynda olkesindegi Ohota many men Yakutiyanyn soltүstik shygys audandarynda turady 2002 zhylgy halyk sanagy bojynsha Resejde 19 myn evender 2010 zhylgy sanak bojynsha 21830 2020 zhylgy halyk sanagy bojynsha 19913 evender turdy Evendereve n even beilniDәstүrli kiim kigen even lamut әjelder Ohotsk okrugi 20 shy gasyrdyn basyBүkil halyktyn sany22 000En kop taralgan ajmaktar Resej21 830 2010 Ukraina104 2001 Tilderieven tili orys tiliDinishamanizm pravoslavieTiliAltaj tilderi otbasynyn tungys manchzhur tarmagyna kiredi tilderdin zhalgamaly agglyutinativti tүrine zhatady zhurnakty affikstenui men fuziyasy bar nominativti kurylyska ie Even tilinin zhazuy 1931 zhyly latyn әlipbii negizinde zhasaldy 1936 zhyly orys kirillica grafikasyna audaryldy Even tilinde shygys batys zhәne orta dialektiler sonymen birge birkatar sojlenister erekshelenedi Even әdebi tili shygys dialektinin negizinde kalyptasty DiniOlardyn senimderi animizmge negizdelgen zhәne sauda tabigat zhanuarlar ot zhәne shamandyk kultterdi kamtidy Evenderdin dini kozkarastary evenkilerge koryaktarga yukagirlerge chukchalarga zhәne yakuttarga uksajdy HIH gasyrda kabyldagan pravoslavie destүrin ustanady birak әli kүnge dejin shamandyk dindi ustanatyn toptar bar TarihyShygu tegi men mәdenieti zhagynan Evender ozderimen tuystas evenkilerdin soltүstik shygys tarmagyn kurajdy zhәne syndy halyktarmen tygyz bajlanysta omir sүrgendikten bularmen antropologiya zhәne etnografiya uksastyktary kop XVII gasyrda orystardyn keluine karaj evender kazirdin ozinde kalyptaskan etnikalyk top boldy Olardyn aumaktyk toptary evenkterdin soltүstigi men soltүstik shygysynda soltүstik batys Verhoyane Indigirka bassejnderi Kolyma Ohot tenizinin zhagalauy konystandy Evenderdin shygyska Ohot tenizinin soltүstik boligine ilgerileui XVIII gasyrdyn ekinshi zhartysyna zhatady zhәne olar Kamchatkaga XIX gasyrdyn 40 zhyldarynda gana keldi KәsibiKamchatka tүbegindegi evender 1931 zhyly shykkan kitaptan Sibirdin ishki kontinenttik ajmaktaryndagy evenderdin dәstүrli sharuashylygy donretken bugy sharuashylygy anshylyk zhabajy bugy bulan tau kojlary terisi bagaly andar zhәne balyk aulau boldy Namatkan evenderinin toptary teniz zhagasyndagy turgyndary koktemde tajgadan Ohot tenizinin zhagalauyna dejin zhәne kүzde keri kajtty Ohots zhagalauynda kalgan evender oz aty mene otyrykshy zhagalauda balyk aulaumen anshylykpen zhәne itbalyk aulaumen ajnalysyp shana itterin osirdi Et pen terisi үshin iri bugylardy bagu da belgili boldy Bugylardy atpen nemese shangymen kuu arkyly nemese anshy ittin komegimen aulady Zhagalaudagy evender losos tүrlerinin balyktaryn ozenderdin orta agysynda zhәne zhogargy agysynda kүnzhit davatchan golec karauyz aulady Negizgi balyk aulau kuraly ilmekter boldy Olar sondaj ak balkaragajdyn zhidekterin zhangaktaryn kabygyn zhinaumen zhәne t b ajnalyskan Erler ustalykpen sүjek zhәne agash ondeumen beldik tokumen bylgarydan at әbzelderin tokumen zhәne t b әjelder teri ondeumen kүderi zhasaumen ajnalysty Turmys saltyPatrilindik rularga bolinu zhәne anshylyk olzhany nimat bolu dәstүri saktalgan Tuyskandyk neke kalynmal toleu tori besik zhyryn ajtu sirek kop әjel alu әdetke ajnalgan 20 gasyrda Evenderdin omiri tүbegejli ozgerip assimilyaciyaga ushyraj bastady Қazirgi tanda olar oz bolmys bitimin zhogalta bastagan Eldi mekenderi men dәstүrli baspanalary Evenderde zhylzhymaly turgyn үjlerdin eki tүri boldy terimen balyk terisimen kajyn kabygymen zhabylgan konustyk chum dyu zhәne cilindr konustyk kankaly turgyn үj chorama du XVIII gasyrga dejin otyrykshy evender shatyry tegis kireberisi tүtin tesigi bar zherkepelerde utan omir sүrdi Kejinirek agashtan zhasalgan turgyn үjler pajda boldy uran Sharuashylyk kurylystar kadaga ornalaskan kojmalar t b Dәstүrli kiimderi Even dәstүrli kiimi Evenderdin kone kiimderi evenkilerge uksajdy Dәstүrli kiimderin an terilerinen tikti Әjelder de erler de teri kaftan keudeshe kigen Kiimderi ulttyk oyu ornektermen nakyshtalyp tүrli usak tastarmen biser әshekejlendi Erlerdin kojlekterine bel dengejinde zhinishke zhip tigilgen Evenderdin ayak kiiminde rovduga nemese bugy terilerinen tigilip biik konyshtary boldy Erler men әjelderdin bas kiimderi әsirese әjelderde baj monshaktarmen kestelengen kalpak ornyna kejde oramal takty Қysta tәpishke үstinde үlken Үlbir kalpak kietin Dәstүrli tagamdary Evenderdin dәstүrli tagamy bugy zhabajy andar eti balyk zhәne zhabajy osimdikter Et tagamynyn basymdygy bugy sharuashylygynda ajtarlyktaj үles bolganymen olar zhabajy zhanuarlardyn etin tamakka pajdalanudy zhon kordi et kuyru tehnologiyasy da erekshe boldy Shajmen birge olar kajnagan suga kajnatylgan gүlderdi itmuryn zhapyraktary men zhemisterin keptirilgen baldyr zhapyraktaryn tutynatyn Zhagalaudagy evender losos balyktaryn aulady balykty bolashakta pajdalanu үshin yukolany keptiru ashytu arkyly dajyndaldy Olar shiki zhәne muzdatylgan balykty da zhedi Folklory Even halkynyn folklory dүnienin pajda boluy tabigat kubylystary bizdi korshagan әlemdi mekendegen ruhtar men zharatylystar turaly әngimelejtin mifter men anyzdarga toly En әjgili mifterdin biri dүnieni mamyk talshyktarynan orgen zharatushy kudaj Bajgytaannyn dүnieni zharatkany turaly Eveni halkynyn muzykalyk murasy da erekshe manyzga ie Bul halyktyn әnderi okigalardy yrymdardy sezimderdi zhetkizedi Kobinese әnder syldyrmaktarmen gudok nemese gusli siyakty dәstүrli aspaptarda ojnaumen sүjemeldenedi Even halkynyn muzykasy olardyn tabigatpen onyn sululygymen bajlanysyn korsetedi Even halkynyn mәdenietinde guryptar men biler manyzdy oryn alady biler kobinese zhanuarlardyn kimylyna eliktejdi nemese adamnyn tabigatpen karym katynasyn bejnelejdi Қazakstandagy evenderҚazakstandagy even diasporasy sanynyn zhalpy dinamikasy mynadaj 13 1970 zh 9 1979 zh 32 1989 zh 28 1999 zh 11 2009 zh adam negizinen respublikanyn soltүstik oblystarynda konystandy DerekkozderEvender Tekserildi 22 zheltoksan 2024 E D Sүlejmenova D H Akanova N Zh Shajmerdenova Қazakstan tilderi әleumettik lingvistika anyktamalygy Izdatelstvo Zolotaya Kniga ZhShS 2020 B 206 480 b ISBN 978 601 7988 21 0 Sirina A A Evensterdin dini kozkarastary Tekserildi 23 zheltoksan 2024 Evender Tekserildi 23 zheltoksan 2024 V A Tishkov Dүnie zhүzindegi halyktar men dinder Enciklopediya Moskva Үlken Resej enciklopediyasy 1999 B 652 930 b 100 000 taralym ISBN 5 85270 155 6 Үlken Resej enciklopediyasy 2004 2017 Tekserildi 23 zheltoksan 2024 Bas redaktor Ә Nysanbaev Қazakstan Ұlttyk encklopediya Қazak enciklopediyasy Almaty 1998 T X ISBN 5 89800 123 9 Evender Tekserildi 22 zheltoksan 2024 Evenderdin ulttyk kiimi Tekserildi 22 zheltoksan 2024 Evender Tekserildi 22 zheltoksan 2024 Even halkynyn folklory ezhelgi әdet guryptardyn kupiyalary men danalygy Tekserildi 22 zheltoksan 2024 Etnosayasi sozdik Қazakstannyn kogamdyk kelisim zhәne etnosaralyk toleranttylyk sayasaty zhәne praktikasy terminderi men ugymdary Astana 2014 B 195 392 b 4 000 taralym ISBN 978 601 287 224 8