Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Қайып хан (толық есімі Қайып-Мұхаммед Баһадүр хан, жазба деректерде Хаип-Багатур-салтан, Каиб, Ир-Гаип, Каипджан, Chaip, туған жылы белгісіз - 1718) - Кіші жүздің сұлтаны, 1704/09 жылдардан бастап Кіші жүздің құрамындағы негізгі рулық бірлестіктердің ханы, 1715 жылдың ортасынан бастап қазақтың бас ханы (үлкен хан). Құсрау сұлтанның ұлы, Сырдақ сұлтанның немересі, Есім ханның ұрпағы.
| Қайып хан | |||
| Лауазымы | |||
|---|---|---|---|
| |||
| 1715 — 1718 | |||
| Ізашары | Тәуке хан | ||
| Ізбасары | Болат хан | ||
| |||
| 1704 — 1709 немесе 1710 | |||
| Ізашары | Белгісіз | ||
| Ізбасары | Әбілқайыр хан | ||
| Өмірбаяны | |||
| Діні | ислам | ||
| Қайтыс болуы | 1718 Қазақ хандығы | ||
| Әкесі | Құсрау сұлтан | ||
| Балалары | Батыр Қайыпұлы | ||
өңдеу  | |||
Өмірбаяны
Қайып ханның есімі жазба деректерде 1692 жылдан бастап кездеседі. XVII ғасырдың 90-шы жылдары Кіші жүз руларының бір бөлігі мен Қарнақ қаласын билеген. Сол кездегі орыс елшілік құжаттарында Тәуке ханның айналасындағы қазақ сұлтандарының арасындағы ең беделді әрі ең танымал тұлға ретінде аталып өткен. XVIII ғасырдың алғашқы онжылдығының ортасына қарай Кіші жүздің ханына айналды. Қол астындағы халықтан « лауазымына ие болған. Билік басындағы алғашқы жылдары жоңғарлармен және еділ қалмақтарымен үзіліссіз шайқастарға толы болды. Көршілес мемлекеттерден қолдау іздеу мақсатында осман сұлтаны ІІІ Ахметке 1711 және 1714 жылдары жіберілген елшіліктері нәтижесіз аяқталды.
Уфаға 1715 жылдың 4 қыркүйегінде жеткен Қайып және Әбілқайыр хандар елшісінің мәлімдемесіне сәйкес Тәуке ханның өлімінен кейін хан тағын Қайып иеленді. Түркістан қаласы жаңа билеушінің ордасына айналды. 1716 жылы қазақ даласы жоңғар қолбасшысы Цэрэн-Дондобтың жойқын соққысына ұшыраған. Жоңғар шабуылдарымен қатар қазақтардың еділ қалмақтарымен, башқұрттармен, сібір және жайық казактарымен қарым-қатынастары шиеленісе түсті. Тұтқындармен алмасу, қазақтар мен ресей бодандарының арасындағы әскери қақтығыстарды реттеу, орыс көпестерінің қазақтармен саудасын дамытуға қолайлы жағдай жасау, керуен жолдарының қауіпсіздігін қамтамасыз ету, жоңғарларға қарсы әскери одақ құру мақсатында Қайып пен Әбілқайыр хандар 1715 жылдың күзінде Уфаға, 1716 жылдың көктемінде Қазанға Тойқоңыр Құлтабайұлын, ал 1716 жылдың күзінде Тобольск қаласына Бекболат Екешұлы мен Байдәулет Бөріұлын аттандырған. Қазақ елшілері қазан губернаторы П.С. Салтыков пен сібір губернаторы М.П. Гагаринге жоңғар қонтайшысына қарсы әскери қимылдар жасауды ұсынған.
1715-1716 жылдары өткен қазақ-орыс келіссөздері қалаған нәтижеге алып келмеді. Қайып хан 1717 жылдың көктем-жаз айларында Қарт-Әбілқайыр ханмен біріге отырып, ойрат тайпаларына қарсы әскери жорық ұйымдастырған. Әскери науқанның нашар ұйымдастырылуы, жоңғар қолбасшыларының тактикалық шеберлігі, Қайып және Қарт-Әбілқайыр хандардың арасындағы өзара келіспеушіліктің салдары қазақ әскерінің жеңілісіне алып келді. 1718 жылы көршілес ресей губернияларының басшылары мен орыс патшасына жоңғарларға қарсы әскери одақ құру ұсынысы іске асқан жоқ. 1716-1717 жылдардағы майдан даласындағы сәтсіздіктер Қайып ханның қазақ даласындағы беделінің түсуіне себеп болды. 1718 жылдың күзінде айналасындағы билеуші топтардың қолдауынан айырылып, сол жылдың қысында кейін «Қанішер атанған» Абылай сұлтанның (әйгілі Абылай ханның атасы) қолынан мерт болды. Қайып ханның ұлы Батыр (1771 жылы қайтыс болған) 1748 жылдан бастап Кіші жүздің құрамындағы шекті, төртқара, шөмекей, қарасақал рулық-тайпалық бірлестіктерін басқарған.
Әдебиет
- Валиханов Ч.Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Т.1.Алма-Ата, 1985.
- Витсен Н. Северная и Восточная Тартария, включающая области, расположенные в северных и восточных частях Европы и Азии. В трех томах / Пер. с голландского языка В.Г.Трисман. Т1. Амстердам, 2010.
- Ерофеева И.В. Эпистолярное наследие казахской правящей элиты 1675-1821 гг. Сборник исторических документов в 2-х томах/Автор проекта, введения, биографий ханов, научных комментариев; составитель и ответственный редактор И.В.Ерофеева. Алматы: АО «АБДИ Компани», 2014. - 696 с. + вкл. 44 с. — ISBN 978-9965-832-26-0.
- Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи. XVII-XVIII вв.Алма-Ата, 1991.
- Омарбеков Т.О. Қайып хан. Ана тілі газеті, Алматы. 2015 anatili.kazgazeta.kz/news/30894
Автор: www.NiNa.Az
Жарияланған күні:
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, seks, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, порно, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, +18, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер, xxx, sex
Қajyp han tolyk esimi Қajyp Muhammed Baһadүr han zhazba derekterde Haip Bagatur saltan Kaib Ir Gaip Kaipdzhan Chaip tugan zhyly belgisiz 1718 Kishi zhүzdin sultany 1704 09 zhyldardan bastap Kishi zhүzdin kuramyndagy negizgi rulyk birlestikterdin hany 1715 zhyldyn ortasynan bastap kazaktyn bas hany үlken han Қusrau sultannyn uly Syrdak sultannyn nemeresi Esim hannyn urpagy Қajyp hanLauazymyTu Қazak hany1715 1718Izashary Tәuke hanIzbasary Bolat hanTu Kishi zhүz hany1704 1709 nemese 1710Izashary BelgisizIzbasary Әbilkajyr hanӨmirbayanyDini islamҚajtys boluy 1718 1718 Қazak handygyӘkesi Қusrau sultanBalalary Batyr Қajypulyondeu ӨmirbayanyҚajyp hannyn esimi zhazba derekterde 1692 zhyldan bastap kezdesedi XVII gasyrdyn 90 shy zhyldary Kishi zhүz rularynyn bir boligi men Қarnak kalasyn bilegen Sol kezdegi orys elshilik kuzhattarynda Tәuke hannyn ajnalasyndagy kazak sultandarynyn arasyndagy en bedeldi әri en tanymal tulga retinde atalyp otken XVIII gasyrdyn algashky onzhyldygynyn ortasyna karaj Kishi zhүzdin hanyna ajnaldy Қol astyndagy halyktan lauazymyna ie bolgan Bilik basyndagy algashky zhyldary zhongarlarmen zhәne edil kalmaktarymen үzilissiz shajkastarga toly boldy Korshiles memleketterden koldau izdeu maksatynda osman sultany III Ahmetke 1711 zhәne 1714 zhyldary zhiberilgen elshilikteri nәtizhesiz ayaktaldy Қajyp hannyn osman sultany III Ahmetke haty 1711 Ufaga 1715 zhyldyn 4 kyrkүjeginde zhetken Қajyp zhәne Әbilkajyr handar elshisinin mәlimdemesine sәjkes Tәuke hannyn oliminen kejin han tagyn Қajyp ielendi Tүrkistan kalasy zhana bileushinin ordasyna ajnaldy 1716 zhyly kazak dalasy zhongar kolbasshysy Ceren Dondobtyn zhojkyn sokkysyna ushyragan Zhongar shabuyldarymen katar kazaktardyn edil kalmaktarymen bashkurttarmen sibir zhәne zhajyk kazaktarymen karym katynastary shielenise tүsti Tutkyndarmen almasu kazaktar men resej bodandarynyn arasyndagy әskeri kaktygystardy retteu orys kopesterinin kazaktarmen saudasyn damytuga kolajly zhagdaj zhasau keruen zholdarynyn kauipsizdigin kamtamasyz etu zhongarlarga karsy әskeri odak kuru maksatynda Қajyp pen Әbilkajyr handar 1715 zhyldyn kүzinde Ufaga 1716 zhyldyn kokteminde Қazanga Tojkonyr Қultabajulyn al 1716 zhyldyn kүzinde Tobolsk kalasyna Bekbolat Ekeshuly men Bajdәulet Boriulyn attandyrgan Қazak elshileri kazan gubernatory P S Saltykov pen sibir gubernatory M P Gagaringe zhongar kontajshysyna karsy әskeri kimyldar zhasaudy usyngan 1715 1716 zhyldary otken kazak orys kelissozderi kalagan nәtizhege alyp kelmedi Қajyp han 1717 zhyldyn koktem zhaz ajlarynda Қart Әbilkajyr hanmen birige otyryp ojrat tajpalaryna karsy әskeri zhoryk ujymdastyrgan Әskeri naukannyn nashar ujymdastyryluy zhongar kolbasshylarynyn taktikalyk sheberligi Қajyp zhәne Қart Әbilkajyr handardyn arasyndagy ozara kelispeushiliktin saldary kazak әskerinin zhenilisine alyp keldi 1718 zhyly korshiles resej guberniyalarynyn basshylary men orys patshasyna zhongarlarga karsy әskeri odak kuru usynysy iske askan zhok 1716 1717 zhyldardagy majdan dalasyndagy sәtsizdikter Қajyp hannyn kazak dalasyndagy bedelinin tүsuine sebep boldy 1718 zhyldyn kүzinde ajnalasyndagy bileushi toptardyn koldauynan ajyrylyp sol zhyldyn kysynda kejin Қanisher atangan Abylaj sultannyn әjgili Abylaj hannyn atasy kolynan mert boldy Қajyp hannyn uly Batyr 1771 zhyly kajtys bolgan 1748 zhyldan bastap Kishi zhүzdin kuramyndagy shekti tortkara shomekej karasakal rulyk tajpalyk birlestikterin baskargan ӘdebietValihanov Ch Ch Sobranie sochinenij v pyati tomah T 1 Alma Ata 1985 Vitsen N Severnaya i Vostochnaya Tartariya vklyuchayushaya oblasti raspolozhennye v severnyh i vostochnyh chastyah Evropy i Azii V treh tomah Per s gollandskogo yazyka V G Trisman T1 Amsterdam 2010 Erofeeva I V Epistolyarnoe nasledie kazahskoj pravyashej elity 1675 1821 gg Sbornik istoricheskih dokumentov v 2 h tomah Avtor proekta vvedeniya biografij hanov nauchnyh kommentariev sostavitel i otvetstvennyj redaktor I V Erofeeva Almaty AO ABDI Kompani 2014 696 s vkl 44 s ISBN 978 9965 832 26 0 Moiseev V A Dzhungarskoe hanstvo i kazahi XVII XVIII vv Alma Ata 1991 Omarbekov T O Қajyp han Ana tili gazeti Almaty 2015 anatili kazgazeta kz news 30894