Azərbaycanca
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Түріктер (өз атауы Türkler) — Түркияның негізгі халқы. Жалпы саны, әртүрлі деректер бойынша, 80 миллион адамға тең. Түріктердің негізгі бөлігі Түркияда (60 миллионнан астам), сондай-ақ Батыс Еуропада (4 миллионнан астам), Болгарияда (шамамен 1 миллион), Кипрде (350 мың), Солтүстік Македонияда (80 мың), Аустралияда (240 мың), Грекияда (90 мың), Румынияда (шамамен 32 мың) тұрады.
| Түріктер | |
| Türkler | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
| 80 млн. | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Түркия | 65 000 000 — 70 000 000 |
 Германия | 2 852 000 — 3 500 000 |
 Сирия | 750 000 — 3 500 000 |
 Ирак | 500 000 — 3 000 000 |
 Болгария | 588 000 — 800 000 |
 АҚШ | 500 000 |
 Франция | 500 000 |
 Ұлыбритания | 500 000 |
 Нидерланд | 400 000 - 500 000 |
 Аустрия | 400 000 — 500 000 |
| Тілдері | |
| Діні | |
| ислам дінінің сүннит тармағы | |
Автоэтнонимі
1923 жылға дейінгі халықтың өзін - өзі атауы Османлы. Осман империясы құлағаннан кейін Мұстафа Кемал халықтың өзін-өзі атауын өзгертуді ұсынды. Екі нұсқа ұсынылды - анадолылар мен түріктер. Екінші нұсқа таңдалып, халықты түріктер, ал республиканы Түркия Республикасы деп жариялады. "Түрік" атауын таңдаудың себептері түркі тектес жерлерге баса назар аударып, халықты шоғырландыру үшін түркі базасын алуға деген ұмтылыс болды, өйткені сол кезде османлылар ұлттық бірегейліктің негізін іздеді.
Эндоэтнонимдері
Ағылшын тілінде – «Turks»; неміс тілінде – «Türken»; армян тілінде - “Թուրքեր”; араб тілінде - “أتراك”; парсы тілінде – “ترکیه”; албан тілінде – «Turqit»; грек тілінде - “Τουρκίας”; венгр тілінде – “Törökök”; әзірбайжан тілінде - «Türkler»; татар тілінде – “Төрекләр”; чуваш тілінде – «Турккăсем»; қырғыз тілінде – «Түрктөр» өзбек тілінде – «Turklar»; якут тілінде – «Туроктар»; румын тілінде - «Turci»; итальян тілінде - «Turci»; француз тілінде – «Turcs»; латыш тілінде - «Turki»; авар тілінде - «Гlусманиял / Туркал»; лакша – «Түркнал»; македон тілінде - «Turtsi»; болгар тілінде - «Турци»; поляк тілінде - «Turkowie»; украин тілінде – «Турки»; серб тілінде - «Турци».
Тілі
Түрік тілі алтай тілдер отбасының түркі тобының батыс ғұн тармағының оғыз тобының оғыз-селжұқ ішкі тобының құрамына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. Түрік тілінде ұ, ү әріптерімен байланысты сингармонизм ережесі жақсы сақталған. Kuruluş, Körünüş. Түрік тілінің жазуы бастапқыда араб жазуының модификациясы болды. XIII ғасырдағы ескі түрік тілінің ескерткіштері араб графикасында жазылған және бастапқыда шығыс түрік қарахан-ұйғыр әдеби тілінің ықпалымен ерекшеленді. Түрік әдеби тілі ХІХ ғасырдың ортасынан бастап қалыптасты.
1928 жылдан бастап К.Ататүріктің реформаторлық қызметінің арқасында латын графикасы негізінде түрік тілінің қазіргі заманғы жазуы құрылды. Түрік тілінде әзірбайжан тіліне ұқсас солтүстік-шығыс Анатолия диалектілері және Анатолияның қалған бөлігінің және шығыс Фракияның сөйленістері ерекшеленеді.
Діні
Дінге сенетін түріктер – ислам дінінің сүннит тармағын ұстанады.
Тарихы
Түрік тайпалары Түркия жеріне 2 бағыттан: 1) Kіші Азияға Иран мен Кавказ сырты арқылы; 2 ) Балкан түбегіне Шығыс Еуропа арқылы келді. Негізінен түріктердің этникалық құрамы екі топтан құралды. Олардың бастысы - салжұқтар тұсында, дәлірек айтұанда 11 ғасырдың 40-жылдарынан бастап ежелгі Тұран жерінен Иран арқылы Kіші Азияға қоныс аударған түркі тайпалары, , тайпалары Қара теңізден солтүстік Балкан арқылы Анадолы жеpінe өткен. Екіншісі Kіші Азияның жергілікті тұрғын халқы. Осылайша түрік этногенезінің қалыптасуына қарлық, қыпшақ, чигил, ұйғыр, құман, хазар тайпаларының, ішінара араб, курд, румын халыктарының да қатысы болған. 11 ғасырдың соңында қыпшақтардан ығысқан түрікмен және оғыз тайпалары Кіші Азияда салжұқ әулетінің басшылығымен өз мемлекетін құрды. 12 ғасырда түркі-салжұқтар Византиядан Кіші Азияны біржолата тартып алды. 1243 ж. Kiшi Азияны түркі-моңғолдар бағындырды. XIII ғасырдың соңында бұл өңірде тәуелсіз ұсақ иеліктер пайда болды.
XIV ғасырдың 20-30-жылдары Kіші Азияның солтүстік-батысында дербес иеліктерді бip орталыққа біріктірген Осман сұлтандығы қалыптасты. 14 ғасырдың 2-жартысында осман түріктері Шығыс Фракия, Болгария, Македонияны бағындырды. 15 ғасырдың бас кезінде Әмір Темірден жеңілгенімен көп ұзамай қайта күшейген түрік-османдар 1453 ж. Византияның орталығы - Константинопольды басып алып, Стамбул деген атпен өз астанасына айналдырды. 1450-70 ж. Сербия, Босния, Аттика, Трапезунд империясын, Қырым хандығын, Валахия мен Албанияны өзіне қаратты. 1514—17 жж. Осман сұлтандығы Месопотамияны, Сирия, Палестина. Египет, Хиджиз, 1519 ж. Алжирдің біршама бөлігін бағындырды. 16 ғасырда қуатты Осман флотына Жерорта теңіз бассейні қарады. 1540-50 ж. Эгей теңізіндегі аралдар Триполия, Алжир толығымен Осман сұлтандығының қарауына өтті. Сүлеймен сұлтан билеген кезде мемлекет өзінің шарықтау шегіне жетті. Осы кезде ол Еуропа, Азия және Африка құрлықтарындағы аумақты (шамамен 8 млн км-) иеленді. Дегенмен, өзінің шекарасын жүз жыл бойы сақтап тұрды. Бірақ 1683 ж. Вена түбінде түрік армиясы Польша әскерлерінен жеңілді. 1684 ж. ұйымдасқан «Қасиетті лига» (Австрия, Польша, Венеция, 1686 жылдан Ресей) түріктердің билік кеңістігін тарылта бастады. Осман сұлтандығының толықтай құлау қаупі билік басындағыларды тиімді реформалар жүргізуге мәжбір етті. 1789-1807 ж. билік құрған Селим ІІІ сұлтан алғаш рет елеулі реформалар бастағанмен, тек 1826 ж. Махмут ІІ сұлтан тұсында жаңа әскер құрылып, қаржы, құқық, мәдениет саласында прогрестік шаралар жүзеге асты. Бірақ реформалар Осман сұлтандығын ыдыраудан құтқара алмады. Арабияның едәуір бөлігі (Мекке, Мединемен қоса) Египет иелігіне көшті. Сербия (1806) мен Грекия (1830) тәуелсіздік алып, Ресейдің шекарасы Прутқа дейін кеңейтілді.
Осындай жағдайда 1839 ж. жаңадан peформалаp жургізіліп, ол Түркия тарихында Танзимат деген атпен елдің қоғамдык-саяси тұрмысына ішінара өзгерістер енгізді. 19-ғасырдың соңында жас түріктер саяси күрес аренасына шықты. Негізінен офицерлер қауымына сүйенген жас түріктep 1908 ж. қарулы көтеріліс ұйымдастырып, Абдулхамид II сұлтанды парламент шақыруға мәжбір етті. Бірақ жас турікгердің, 1-дүниежүзілік соғысқа Германияның одақтасы ретінде қатысуы олардың бүкіл қызметін жоққа шығарды. 1918 жылдың басында ағылшындар Палестина, француздар Македония майданында түрік армиясын жеңді. Іс жүзінде бұл Осман сұлтандығының соңғы күндері болды. Ел астанасы Стамбул мен одақтастар әскері басып алған басқа да аймақтар Антанта елдерінің уысына түсті. Мудрос уақытша бітіміне (1918) қол қойылғаннан кейін Антантаның соғыс флоты Қара теңізге кіріп Мосул, Киликия, Анадолы, Измир жері басқыншылардың табанында қалды. Елде ұлт-азаттық қозғалыс күшейді. Түрік зиялылары, әcipecе, әскери элита өкілдері ел тәуелсіздігі мен тұтастығы үшін күресті өз қолдарына алды. Оларды түрік патриоты Мұстафа Кемал Ататүрік басқарды. 1920 ж. Анкараға шақырылған Түркияның, ұлы ұлттык мәжілісі өзін елдегі бірден-бір заңды өкімет органы ретіндс жариялап, 1921—22 ж. шет ел басқыншыларынан бүкіл Анадолы жерін азат етті. 1923 ж. Түркия Республика болып жарияланды.
Кәсібі
Түріктердің басым бөлігі ауыл шаруашылығында жұмыс істейді. Егіншілік пен бау-бақша шаруашылығы әсіресе Эгей, Жерорта теңізі (бидай, арпа, сұлы, бұршақ, цитрустық жемістер, мақта, темекі, зәйтүн, жемістер, жүзім) және Қара теңіз (жүгері, темекі) аймақтарында дамыған. Орталық және Шығыс Анадолының құрғақ аймақтарында егіншілік жасанды суаруды қажет етеді және таулы және өзен аңғарларында шоғырланған. Мұнда басты рөлді жайылымдық мал шаруашылығы (ешкі, қой) атқарады.
Түркияның оңтүстігі мен оңтүстік-батысында көшпелі, жартылай көшпелі және шалғайдағы мал шаруашылығы бар. Дәстүрлі қолөнер, әсіресе тоқу және кілем жасау сақталған.
Тұрмыс салты
Түрік мәдени дәстүрлері діни нормалармен байланысты. Кездескен кезде ер адам әйелдің өзі рұқсат бермесе, онымен қол алысуға болмайды, автобустар мен театрларда әйелдің қасында тек әйел отырады, ал ер адам рұқсат сұрайды.
Қонақжайлық – түркілерге тән әдет-ғұрып. Олар бір-біріне қонаққа барады, одан бас тартпауыңыз керек, әйтпесе иесі ренжіп қалады. Ата-аналарды, үлкендерді және егде жастағы адамдарды құрметтеу дәстүрге айналған. Үлкені бөлмеге кіргенде, қалғандары орнынан тұрады немесе жол береді. Үлкендердің қатысуымен олар ішпейді, темекі шекпейді және еркін тақырыптарда сөйлеспейд.
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
Түрік ауылдары шағын, әдетте мешіті, дәмхана, қонақ үйі және тас тақталармен көмкерілген тоғаны бар, көбінесе құран сөздері мен құрылысшының аты қашалған. Жазық елді мекендер әдетте шоғырланып, ал таулы елді мекендер шашыраңқы болып келеді.
Жазық жердегі ауылдық тұрғын үйлердің басым түрі – саман, төртбұрышты, төбесі жалпақ немесе аласа, терезелері және аулаға қарайтын кіреберісі бар. Батыс аймақтарда дөңгелек веранда және сыртқы сатысы бар тас немесе саман іргетасқа салынған екі қабатты үйлер; орманды жерлерде - тік бұрышты, төбесі бұтақтардан (кулюбе) жасалған төбесі бар ағаш құрылым, Шығыс Анадолыда, кейбір жерлерде жарты шар тәрізді жеркепе (дам), Солтүстік Анадолыда - бөрене үйлер сақталған.
Дәстүрлі киімдері
Ерлер киімі – аулары кең шалбар (дон), ішіне тігілген көйлек (гёмлек), кең белдік (кушак), қысқа жеңсіз күрте (ёлек) және күрте (хырқа). Әйелдер ұзын көйлек (энтари), сыртынан түймесіз желетке (энтари) киген, басына орамал таққан.
Халық арасында күнделікті киімдерінде еуропалық киім киген көптеген адамдарды кездестіруге болады, кейбіреулері ислам дәстүрлерін ұстанады, ұлттық костюмдер киеді. Негізгі гардероб элементтері - пиджак, галстук, жейделер.
Ірі қалалардың тұрғындары еуропалық стильдегі киімді жақсы көреді. Ер бизнесмендер сәнді үлгідегі костюмдер мен жейделерді киеді. Жас әйелдер әдемі киімдер киіп, заманауи киімдерді дәстүрлі түрік киімінің элементтерімен шебер үйлестіреді.
Дәстүрлі тағамдары
Түрік асханасы ет тағамдарына толы. Түріктер тәттілерді жақсы көреді, тағамдарына көкөністерді көп қосады. Ең жиі қолданылатын майлар - зәйтүн және сары май. Таңғы асқа көп көңіл бөледі. Тағам міндетті түрде кофемен бірге жүреді, ал тағамның өзі швед үстелі түрінде ұсынылады. Таңғы ас жаңа піскен көкөністердің, ірімшіктердің көптеген түрлерін, зәйтүндерді, бал, тауық жұмыртқаларын қамтиды. Түркияда қуырылған жұмыртқалар сары маймен дайындалады, оған қызыл бұрыш, шұжық қосылады. Шұжықтар негізінен күркетауық, сиыр, тауық етінен дайындалады. Кейде балдың орнына жидек пайдаланылады. Соңында таңғы ас жаңа піскен нан ұсынылады. Бірінші тағам еуропалық тағамдардан өте ерекшеленеді, дәстүрлі түрік сорпалары көбінесе пюре болып табылады. Сиыр, қой, бұзау еті кең таралған. Көшелерде сатылатын қой етінен жасалған кәуаптарды жиі кездестіруге болады. Палау түрік асханасының ұлттық тағамы болып қала береді. Оған әдетте зәйтүн майы, азырақ сары май қосылады. Балық, теңіз өнімдері көп кездеседі. Тәтті өнімдерден түрік лукумы танымал. Деликатес қант шәрбатынан жасалған, оған раушан жапырақтары, пісте, жержаңғақ, кокос жаңғағы қосылған. Тағы бір тәттілердің түрі, бал сиропынан жасалған дәмді тағам- пахлава.
Фольклоры
Түрік Республикасы жарияланғанға дейін фольклор саласындағы ғылыми жұмыстарды дара зерттеушілер жүргізді. 1927 жылы Анкарада Анадолы фольклоры ақпараттық қоғамы құрылып, кейін түрік ақпарат қоғамы деп аталды, ол түрік фольклорын зерттейтін алғашқы ұйым болды. 1964 жылы «Фольклор ғылыми-зерттеу институты», 1966 жылы «Түрік фольклор қоғамы» құрылды.
Түрік фольклорының әдеби шығармаларында дүниенің жаратылуы мен адамның пайда болуы туралы исламға дейінгі мифтер де бар. Түрік фольклорының алғашқы туындылары бірнеше тілде жасалды: араб тілі – діни және ғылыми мәтіндер жазғанда, парсы тілі – сарай поэзиясы үшін, түрік тілі – ауызша халық шығармашылығында.
Түрік халық музыкасына вокалдық, аспаптық және ән-би музыкасы жатады. Түріктің музыкалық фольклоры түркі тектес халықтардың ұлттық саз өнерімен үндес. Түркияда кеманча, ребап, тамбур, уд, ковар, зурна, дэф, т.б. музыкалық аспаптар кең тараған.
Түркияда халық билерін ерлер тобы мен әйелдер тобы бөлек немесе ерлер мен әйелдер бірге орындайды. Түрік фольклорындағы ең танымал тұлға – мыңдаған әзілдердің орталық кейіпкері Қожа Насреддин (түрікше «Ұстаз Насреддин»). Ол өзімен күресуге мәжбүр болғандарға ақымақ болып көрінгенімен, шын мәнінде бойында ерекше даналық бар адамға ұқсайды.
Қазақстандағы түріктер
Қазақстандағы түрік диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:
- 18 456 (1970),
- 25 820 (1979),
- 49 475 (1989),
- 75 933 (1999),
- 103 049 (2013).
2014 жылғы есеп бойынша Қазақстандағы түріктердің саны 104,7 мың адам болды. Оның ішінде: Ақмола облысында - 153, Ақтөбе облысында - 118, Алматы облысында - 37,4 мың, Атырау облысында - 272, Батыс Қазақстан облысында - 37, Жамбыл облысында - 32 мың, Қарағанды облысында - 463, Қостанай облысында - 199, Қызылорда облысында - 1,6 мың, Маңғыстау облысында - 109, Түркістан облысында - 22,3 мың, Павлодар облысында - 107, Солтүстік Қазақстан облысында - 197, Шығыс Қазақстан облысында - 205, Астана қаласында - 2,9 мың, Алматы қаласында - 6,5 мың адам.
Дереккөздер
- Турки - Türkler. Тексерілді, 28 қараша 2024.
- Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 183. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.
- ЭТНОСАЯСИ СӨЗДІК Қазақстан этносаясаты мен тәжірибесінің терминдері мен ұғымдары — Нұр-Сұлтан, 2020. — Б. 189. — 193 б. — ISBN 978-601-287-224-8.
- Әлем халықтары/Түріктер. Тексерілді, 28 қараша 2024.
- Түрік халқының салт-дәстүрлері. Тексерілді, 28 қараша 2024.
- Еремеев Д.Е. Түріктер. Тексерілді, 27 қараша 2024.
- Түркияның салт-дәстүрлері, мәдениеті мен әдет-ғұрыптары. Тексерілді, 28 қараша 2024.
- Евгений Форов. Түріктер қай жағынан алғанда да таңғажайып халы. Тексерілді, 27 қараша 2024.
- Түрік фольклоры. Тексерілді, 28 қараша 2024.
- Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 409. — ISBN 978-601-7472-88-7.
Автор: www.NiNa.Az
Жарияланған күні:
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, seks, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, порно, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, +18, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер, xxx, sex
Tүrikter oz atauy Turkler Tүrkiyanyn negizgi halky Zhalpy sany әrtүrli derekter bojynsha 80 million adamga ten Tүrikterdin negizgi boligi Tүrkiyada 60 millionnan astam sondaj ak Batys Europada 4 millionnan astam Bolgariyada shamamen 1 million Kiprde 350 myn Soltүstik Makedoniyada 80 myn Australiyada 240 myn Grekiyada 90 myn Rumyniyada shamamen 32 myn turady TүrikterTurklerBүkil halyktyn sany80 mln En kop taralgan ajmaktar Tүrkiya65 000 000 70 000 000 Germaniya2 852 000 3 500 000 Siriya750 000 3 500 000 Irak500 000 3 000 000 Bolgariya588 000 800 000 AҚSh500 000 Franciya500 000 Ұlybritaniya500 000 Niderland400 000 500 000 Austriya400 000 500 000Tilderitүrik tiliDiniislam dininin sүnnit tarmagyAvtoetnonimi1923 zhylga dejingi halyktyn ozin ozi atauy Osmanly Osman imperiyasy kulagannan kejin Mustafa Kemal halyktyn ozin ozi atauyn ozgertudi usyndy Eki nuska usynyldy anadolylar men tүrikter Ekinshi nuska tandalyp halykty tүrikter al respublikany Tүrkiya Respublikasy dep zhariyalady Tүrik atauyn tandaudyn sebepteri tүrki tektes zherlerge basa nazar audaryp halykty shogyrlandyru үshin tүrki bazasyn aluga degen umtylys boldy ojtkeni sol kezde osmanlylar ulttyk biregejliktin negizin izdedi EndoetnonimderiAgylshyn tilinde Turks nemis tilinde Turken armyan tilinde Թուրքեր arab tilinde أتراك parsy tilinde ترکیه alban tilinde Turqit grek tilinde Toyrkias vengr tilinde Torokok әzirbajzhan tilinde Turkler tatar tilinde Toreklәr chuvash tilinde Turkkăsem kyrgyz tilinde Tүrktor ozbek tilinde Turklar yakut tilinde Turoktar rumyn tilinde Turci italyan tilinde Turci francuz tilinde Turcs latysh tilinde Turki avar tilinde Glusmaniyal Turkal laksha Tүrknal makedon tilinde Turtsi bolgar tilinde Turci polyak tilinde Turkowie ukrain tilinde Turki serb tilinde Turci TiliTүrik tili altaj tilder otbasynyn tүrki tobynyn batys gun tarmagynyn ogyz tobynyn ogyz selzhuk ishki tobynyn kuramyna kiredi tilderdin zhalgamaly agglyutinativti tүrine zhatady Tүrik tilinde u ү әripterimen bajlanysty singarmonizm erezhesi zhaksy saktalgan Kurulus Korunus Tүrik tilinin zhazuy bastapkyda arab zhazuynyn modifikaciyasy boldy XIII gasyrdagy eski tүrik tilinin eskertkishteri arab grafikasynda zhazylgan zhәne bastapkyda shygys tүrik karahan ujgyr әdebi tilinin ykpalymen erekshelendi Tүrik әdebi tili HIH gasyrdyn ortasynan bastap kalyptasty 1928 zhyldan bastap K Atatүriktin reformatorlyk kyzmetinin arkasynda latyn grafikasy negizinde tүrik tilinin kazirgi zamangy zhazuy kuryldy Tүrik tilinde әzirbajzhan tiline uksas soltүstik shygys Anatoliya dialektileri zhәne Anatoliyanyn kalgan boliginin zhәne shygys Frakiyanyn sojlenisteri erekshelenedi DiniDinge senetin tүrikter islam dininin sүnnit tarmagyn ustanady TarihyTүrik tajpalary Tүrkiya zherine 2 bagyttan 1 Kishi Aziyaga Iran men Kavkaz syrty arkyly 2 Balkan tүbegine Shygys Europa arkyly keldi Negizinen tүrikterdin etnikalyk kuramy eki toptan kuraldy Olardyn bastysy salzhuktar tusynda dәlirek ajtuanda 11 gasyrdyn 40 zhyldarynan bastap ezhelgi Turan zherinen Iran arkyly Kishi Aziyaga konys audargan tүrki tajpalary tajpalary Қara tenizden soltүstik Balkan arkyly Anadoly zhepine otken Ekinshisi Kishi Aziyanyn zhergilikti turgyn halky Osylajsha tүrik etnogenezinin kalyptasuyna karlyk kypshak chigil ujgyr kuman hazar tajpalarynyn ishinara arab kurd rumyn halyktarynyn da katysy bolgan 11 gasyrdyn sonynda kypshaktardan ygyskan tүrikmen zhәne ogyz tajpalary Kishi Aziyada salzhuk әuletinin basshylygymen oz memleketin kurdy 12 gasyrda tүrki salzhuktar Vizantiyadan Kishi Aziyany birzholata tartyp aldy 1243 zh Kishi Aziyany tүrki mongoldar bagyndyrdy XIII gasyrdyn sonynda bul onirde tәuelsiz usak ielikter pajda boldy Tәuelsizdik sogysy kezindegi tүrik zhayau әskeri 1922 zh XIV gasyrdyn 20 30 zhyldary Kishi Aziyanyn soltүstik batysynda derbes ielikterdi bip ortalykka biriktirgen Osman sultandygy kalyptasty 14 gasyrdyn 2 zhartysynda osman tүrikteri Shygys Frakiya Bolgariya Makedoniyany bagyndyrdy 15 gasyrdyn bas kezinde Әmir Temirden zhenilgenimen kop uzamaj kajta kүshejgen tүrik osmandar 1453 zh Vizantiyanyn ortalygy Konstantinopoldy basyp alyp Stambul degen atpen oz astanasyna ajnaldyrdy 1450 70 zh Serbiya Bosniya Attika Trapezund imperiyasyn Қyrym handygyn Valahiya men Albaniyany ozine karatty 1514 17 zhzh Osman sultandygy Mesopotamiyany Siriya Palestina Egipet Hidzhiz 1519 zh Alzhirdin birshama boligin bagyndyrdy 16 gasyrda kuatty Osman flotyna Zherorta teniz bassejni karady 1540 50 zh Egej tenizindegi araldar Tripoliya Alzhir tolygymen Osman sultandygynyn karauyna otti Sүlejmen sultan bilegen kezde memleket ozinin sharyktau shegine zhetti Osy kezde ol Europa Aziya zhәne Afrika kurlyktaryndagy aumakty shamamen 8 mln km ielendi Degenmen ozinin shekarasyn zhүz zhyl bojy saktap turdy Birak 1683 zh Vena tүbinde tүrik armiyasy Polsha әskerlerinen zhenildi 1684 zh ujymdaskan Қasietti liga Avstriya Polsha Veneciya 1686 zhyldan Resej tүrikterdin bilik kenistigin tarylta bastady Osman sultandygynyn tolyktaj kulau kaupi bilik basyndagylardy tiimdi reformalar zhүrgizuge mәzhbir etti 1789 1807 zh bilik kurgan Selim III sultan algash ret eleuli reformalar bastaganmen tek 1826 zh Mahmut II sultan tusynda zhana әsker kurylyp karzhy kukyk mәdeniet salasynda progrestik sharalar zhүzege asty Birak reformalar Osman sultandygyn ydyraudan kutkara almady Arabiyanyn edәuir boligi Mekke Medinemen kosa Egipet ieligine koshti Serbiya 1806 men Grekiya 1830 tәuelsizdik alyp Resejdin shekarasy Prutka dejin kenejtildi Osyndaj zhagdajda 1839 zh zhanadan peformalap zhurgizilip ol Tүrkiya tarihynda Tanzimat degen atpen eldin kogamdyk sayasi turmysyna ishinara ozgerister engizdi 19 gasyrdyn sonynda zhas tүrikter sayasi kүres arenasyna shykty Negizinen oficerler kauymyna sүjengen zhas tүriktep 1908 zh karuly koterilis ujymdastyryp Abdulhamid II sultandy parlament shakyruga mәzhbir etti Birak zhas turikgerdin 1 dүniezhүzilik sogyska Germaniyanyn odaktasy retinde katysuy olardyn bүkil kyzmetin zhokka shygardy 1918 zhyldyn basynda agylshyndar Palestina francuzdar Makedoniya majdanynda tүrik armiyasyn zhendi Is zhүzinde bul Osman sultandygynyn songy kүnderi boldy El astanasy Stambul men odaktastar әskeri basyp algan baska da ajmaktar Antanta elderinin uysyna tүsti Mudros uakytsha bitimine 1918 kol kojylgannan kejin Antantanyn sogys floty Қara tenizge kirip Mosul Kilikiya Anadoly Izmir zheri baskynshylardyn tabanynda kaldy Elde ult azattyk kozgalys kүshejdi Tүrik ziyalylary әcipece әskeri elita okilderi el tәuelsizdigi men tutastygy үshin kүresti oz koldaryna aldy Olardy tүrik patrioty Mustafa Kemal Atatүrik baskardy 1920 zh Ankaraga shakyrylgan Tүrkiyanyn uly ulttyk mәzhilisi ozin eldegi birden bir zandy okimet organy retinds zhariyalap 1921 22 zh shet el baskynshylarynan bүkil Anadoly zherin azat etti 1923 zh Tүrkiya Respublika bolyp zhariyalandy KәsibiShaj zhinau Tүrikterdin basym boligi auyl sharuashylygynda zhumys istejdi Eginshilik pen bau baksha sharuashylygy әsirese Egej Zherorta tenizi bidaj arpa suly burshak citrustyk zhemister makta temeki zәjtүn zhemister zhүzim zhәne Қara teniz zhүgeri temeki ajmaktarynda damygan Ortalyk zhәne Shygys Anadolynyn kurgak ajmaktarynda eginshilik zhasandy suarudy kazhet etedi zhәne tauly zhәne ozen angarlarynda shogyrlangan Munda basty roldi zhajylymdyk mal sharuashylygy eshki koj atkarady Tүrkiyanyn ontүstigi men ontүstik batysynda koshpeli zhartylaj koshpeli zhәne shalgajdagy mal sharuashylygy bar Dәstүrli koloner әsirese toku zhәne kilem zhasau saktalgan Turmys saltyTүrik mәdeni dәstүrleri dini normalarmen bajlanysty Kezdesken kezde er adam әjeldin ozi ruksat bermese onymen kol alysuga bolmajdy avtobustar men teatrlarda әjeldin kasynda tek әjel otyrady al er adam ruksat surajdy Қonakzhajlyk tүrkilerge tәn әdet guryp Olar bir birine konakka barady odan bas tartpauynyz kerek әjtpese iesi renzhip kalady Ata analardy үlkenderdi zhәne egde zhastagy adamdardy kurmetteu dәstүrge ajnalgan Үlkeni bolmege kirgende kalgandary ornynan turady nemese zhol beredi Үlkenderdin katysuymen olar ishpejdi temeki shekpejdi zhәne erkin takyryptarda sojlespejd Eldi mekenderi men dәstүrli baspanalary Tүrik auyldary shagyn әdette meshiti dәmhana konak үji zhәne tas taktalarmen komkerilgen togany bar kobinese kuran sozderi men kurylysshynyn aty kashalgan Zhazyk eldi mekender әdette shogyrlanyp al tauly eldi mekender shashyranky bolyp keledi Zhazyk zherdegi auyldyk turgyn үjlerdin basym tүri saman tortburyshty tobesi zhalpak nemese alasa terezeleri zhәne aulaga karajtyn kireberisi bar Batys ajmaktarda dongelek veranda zhәne syrtky satysy bar tas nemese saman irgetaska salyngan eki kabatty үjler ormandy zherlerde tik buryshty tobesi butaktardan kulyube zhasalgan tobesi bar agash kurylym Shygys Anadolyda kejbir zherlerde zharty shar tәrizdi zherkepe dam Soltүstik Anadolyda borene үjler saktalgan Dәstүrli kiimderi Ұlttyk kiimdegi tүrik kyzy Erler kiimi aulary ken shalbar don ishine tigilgen kojlek gyomlek ken beldik kushak kyska zhensiz kүrte yolek zhәne kүrte hyrka Әjelder uzyn kojlek entari syrtynan tүjmesiz zheletke entari kigen basyna oramal takkan Halyk arasynda kүndelikti kiimderinde europalyk kiim kigen koptegen adamdardy kezdestiruge bolady kejbireuleri islam dәstүrlerin ustanady ulttyk kostyumder kiedi Negizgi garderob elementteri pidzhak galstuk zhejdeler Iri kalalardyn turgyndary europalyk stildegi kiimdi zhaksy koredi Er biznesmender sәndi үlgidegi kostyumder men zhejdelerdi kiedi Zhas әjelder әdemi kiimder kiip zamanaui kiimderdi dәstүrli tүrik kiiminin elementterimen sheber үjlestiredi Dәstүrli tagamdary Tүrik ashanasy et tagamdaryna toly Tүrikter tәttilerdi zhaksy koredi tagamdaryna kokonisterdi kop kosady En zhii koldanylatyn majlar zәjtүn zhәne sary maj Tangy aska kop konil boledi Tagam mindetti tүrde kofemen birge zhүredi al tagamnyn ozi shved үsteli tүrinde usynylady Tangy as zhana pisken kokonisterdin irimshikterdin koptegen tүrlerin zәjtүnderdi bal tauyk zhumyrtkalaryn kamtidy Tүrkiyada kuyrylgan zhumyrtkalar sary majmen dajyndalady ogan kyzyl burysh shuzhyk kosylady Shuzhyktar negizinen kүrketauyk siyr tauyk etinen dajyndalady Kejde baldyn ornyna zhidek pajdalanylady Sonynda tangy as zhana pisken nan usynylady Birinshi tagam europalyk tagamdardan ote erekshelenedi dәstүrli tүrik sorpalary kobinese pyure bolyp tabylady Siyr koj buzau eti ken taralgan Koshelerde satylatyn koj etinen zhasalgan kәuaptardy zhii kezdestiruge bolady Palau tүrik ashanasynyn ulttyk tagamy bolyp kala beredi Ogan әdette zәjtүn majy azyrak sary maj kosylady Balyk teniz onimderi kop kezdesedi Tәtti onimderden tүrik lukumy tanymal Delikates kant shәrbatynan zhasalgan ogan raushan zhapyraktary piste zherzhangak kokos zhangagy kosylgan Tagy bir tәttilerdin tүri bal siropynan zhasalgan dәmdi tagam pahlava Folklory Қozha Nasreddin Tүrik Respublikasy zhariyalanganga dejin folklor salasyndagy gylymi zhumystardy dara zertteushiler zhүrgizdi 1927 zhyly Ankarada Anadoly folklory akparattyk kogamy kurylyp kejin tүrik akparat kogamy dep ataldy ol tүrik folkloryn zerttejtin algashky ujym boldy 1964 zhyly Folklor gylymi zertteu instituty 1966 zhyly Tүrik folklor kogamy kuryldy Tүrik folklorynyn әdebi shygarmalarynda dүnienin zharatyluy men adamnyn pajda boluy turaly islamga dejingi mifter de bar Tүrik folklorynyn algashky tuyndylary birneshe tilde zhasaldy arab tili dini zhәne gylymi mәtinder zhazganda parsy tili saraj poeziyasy үshin tүrik tili auyzsha halyk shygarmashylygynda Tүrik halyk muzykasyna vokaldyk aspaptyk zhәne әn bi muzykasy zhatady Tүriktin muzykalyk folklory tүrki tektes halyktardyn ulttyk saz onerimen үndes Tүrkiyada kemancha rebap tambur ud kovar zurna def t b muzykalyk aspaptar ken taragan Tүrkiyada halyk bilerin erler toby men әjelder toby bolek nemese erler men әjelder birge oryndajdy Tүrik folkloryndagy en tanymal tulga myndagan әzilderdin ortalyk kejipkeri Қozha Nasreddin tүrikshe Ұstaz Nasreddin Ol ozimen kүresuge mәzhbүr bolgandarga akymak bolyp koringenimen shyn mәninde bojynda erekshe danalyk bar adamga uksajdy Қazakstandagy tүrikterҚazakstandagy tүrik diasporasy sanynyn zhalpy dinamikasy mynadaj 18 456 1970 25 820 1979 49 475 1989 75 933 1999 103 049 2013 2014 zhylgy esep bojynsha Қazakstandagy tүrikterdin sany 104 7 myn adam boldy Onyn ishinde Akmola oblysynda 153 Aktobe oblysynda 118 Almaty oblysynda 37 4 myn Atyrau oblysynda 272 Batys Қazakstan oblysynda 37 Zhambyl oblysynda 32 myn Қaragandy oblysynda 463 Қostanaj oblysynda 199 Қyzylorda oblysynda 1 6 myn Mangystau oblysynda 109 Tүrkistan oblysynda 22 3 myn Pavlodar oblysynda 107 Soltүstik Қazakstan oblysynda 197 Shygys Қazakstan oblysynda 205 Astana kalasynda 2 9 myn Almaty kalasynda 6 5 myn adam DerekkozderTurki Turkler Tekserildi 28 karasha 2024 E D Sүlejmenova D H Akanova N Zh Shajmerdenova Қazakstan tilderi әleumettik lingvistika anyktamalygy Izdatelstvo Zolotaya Kniga ZhShS 2020 B 183 480 b ISBN 978 601 7988 21 0 ETNOSAYaSI SӨZDIK Қazakstan etnosayasaty men tәzhiribesinin terminderi men ugymdary Nur Sultan 2020 B 189 193 b ISBN 978 601 287 224 8 Әlem halyktary Tүrikter Tekserildi 28 karasha 2024 Tүrik halkynyn salt dәstүrleri Tekserildi 28 karasha 2024 Eremeev D E Tүrikter Tekserildi 27 karasha 2024 Tүrkiyanyn salt dәstүrleri mәdenieti men әdet guryptary Tekserildi 28 karasha 2024 Evgenij Forov Tүrikter kaj zhagynan alganda da tangazhajyp haly Tekserildi 27 karasha 2024 Tүrik folklory Tekserildi 28 karasha 2024 Bas red Zh N Tojbaeva Қurast Ғ Zhandybaev G Egeubaeva Қazakstan halky Enciklopediya Almaty Қazak enciklopediyasy 2016 B 409 ISBN 978 601 7472 88 7