Ирак

Координаттар: 33°20′00″ с. е. 44°23′00″ ш. б. / 33.33333° с. е. 44.38333° ш. б. / 33.33333; 44.38333 ^{(G) (O) (Я)}

Ирак (араб.: العراق‎, күрд عێراق), ресми атауы – Ирак Республикасы (араб.: جمهورية العراق‎, күрд کۆماری عێراق) — Оңтүстік-Батыс Азияда, Тигр және Евфрат өзендері бойында орналасқан мемлекет. Жер көлемі 444 мың км². Халқы 45 407 495 адам (2024).

Ирак Республикасы араб.: جمهورية العراق‎ Джумхурият аль-Ирак күрд کۆماری عێراق Комари Эрак
Ұран: « (الله أكبر)»
Әнұран: (тыңдау )
Тарихы
Тәуелсіздік күні	3 қазан 1932 жыл (Ұлыбританиядан)
Мемлекеттік құрылымы
Ресми тілдері	араб тілі және күрд тілі
Елорда	Бағдат
Ірі қалалары	Бағдат, Мосул, Басра, , Эрбиль, Киркук
Үкімет түрі	Федеративті парламенттік республика
Вице-президенті
Мемлекеттік діні	ислам
Географиясы
Жер аумағы • Барлығы • % су беті	Әлем бойынша 58-ші орын 437 072 км² 1,1
Жұрты • Сарап (2024) • Тығыздығы	45 407 495 адам (33-ші) 82,7 адам/км² (125-ші)
Экономикасы
ЖІӨ (АҚТ)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	733,926 млрд. $ (34-ші) 17,952 $ (76-шы)
ЖІӨ (номинал)  • Қорытынды (2019)  • Жан басына шаққанда	250,070 млрд. $ (48-ші) 6,116 $ (97-ші)
АДИ (2017)	▲ 0,685 (орташа) (120-шы)
Валютасы
Қосымша мәліметтер
Интернет үйшігі
ISO коды	IQ
ХОК коды	IRQ
Телефон коды	+964
Уақыт белдеулері	+3

Тұрғындарының 75%-ы арабтар, 20%-ы — күрдтер, қалғандары түрікмендер, ассириялықтар, парсылар, армяндар, т.б. Қала халқы 68,1% (1997).

Мемлекеттік тілі — араб тілі. Халқының 62%-ы — ислам дінінің шиит бағытын, 34%-ы сунит бағытын ұстанады. Астанасы — Бағдат қаласы (3 млн-нан астам).

1970 жылы қабылданған конституциясы бойынша Революциялық кеңестің төрағасы елдің Президенті және Жоғарғы Бас қолбасшы қызметін қатар атқарады. Заң шығарушы орган — бір палаталы Ұлттық кеңес, 250 депутаттан тұрады. Елдің ұлттық мейрамы — 17 шілде, Ұлттық Республика күні және Тәуелсіздік күні (1958). Ирак 18 провинциядан (мухафаз) тұрады. Ақша бірлігі — .

Географиясы

Ирак — Қосөзен (Месопотамия) жазығындағы Тигр және Евфрат өзендерінің алқыбында орналасқан. Оңтүстік-шығысында Кувейтпен, Оңтүстігінде Сауд Аравиясымен, Батыста - Иордания және Сириямен, солтүстігінде - Түркиямен шекараласады. Оңтүстік-шығысында Парсы шығанығының суларымен жуылады.

Аумағы — 437.072 км².

Шекараларының жалпы ұзындығы 3.631 км: Иранмен шекарасы — 1.458 км, Иорданиямен — 181 км, Кувейтпен — 242 км, Сауд Аравиясымен — 814 км, Сириямен — 605 км, Түркиямен — 331 км.

Жағалауы: 58 км.

Ең биік жері — Қажы Ибраһим тауы (Haji Ibrahim) 3.600 м.

Климаты құрлықтық, жазы құрғақ және ыстық, қысы - жауынды және суық. Солтүстігінде климаты субтропикалық, оңтүстігінде тропикалық. Қаңтар айының температурасы 7 — 12ºС (тауларында қар жатады), шілде айында барлық жерінде 34ºС (кейде 48ºС жетеді). Жылдық жауын-шашын мөлшері 50-150 мм жазық жерлерде, таулы жерлерінде 1500 мм-ге жетеді.

Әкімшілік бөлінуі

Ирак мухафаздары

Ирак 18 провинцияға (мухафаза) бөлінген.

№	Мухафаза	Әкімшілік орталығы	Ауданы, км²	Халқы, адам (2011)	Тығыздығы, адам/км²
1			734	7 055 200	9611,99
2		Тикрит	24 751	1 408 200	56,89
3		Баакуба	19 076	1 443 200	75,66
4		Эль-Кут	17 153	1 210 600	70,58
5			16 072	971 400	60,44
6		Басра	19 070	2 532 000	132,77
7			12 900	1 836 200	142,34
8		Эс-Самава	51 740	719 100	13,90
9		Эд-Дивания	8 153	1 134 300	139,13
10			6 468	1 820 700	281,49
11		Кербела	5 034	1 066 600	211,88
12			28 824	1 285 500	44,60
13		Эр-Рамади	138 501	1 561 400	11,27
14		Мосул	37 323	3 270 400	87,62
15			6 553	1 128 700	172,24
16		Эрбиль	14 471	1 612 700	111,44
17		Киркук	10 282	1 395 600	135,73
18			17 023	1 878 800	110,37
	Барлығы		434 128	33 330 600	76,78

Қалалары

Ирак картасы

Аты	Мухафаза	Араб атауы	Халқы
		الدور	21 120
Аль-Ауджа		العوجا	8 383
		القائم	180 700
		العمارة	453 426
		عفك	48 258
		الشامية	25 360
Баакуба		عقوبة	411 867
		بغداد	9 500 000
Байджи		بيجي	70 190
		بلد	52 214
Басра		البصرة	2 300 125
		الفلّوجة	850 992
		الحلة	511 013
Искандария		إسكندرية	64 823
Эль-Кут		الكوت	450 413
Муктадия		المقدادية	36 500
Эс-Самава		السماوة	155 103
		النجف	800 137
Насирия		الناصرية	251 095
		السليمانية	1 800 371
Таджи		لتاجي‎	143 794
		دهوك	600 899
Хадита		حديثة	100 998
Халабджа		حلبجة	80 000
		هيت‎	150 918
Кербела		كربلاء	800 347
Ханакин		خانقين	10 853
Киркук		كركوك	1 200 000
Мосул		الموصل	3 000 096
Самарра		سامراء	130 704
Талль-Афар		تلعفر	450 088
		تل كيف	14 327
Тикрит		تكريت	140 052
Умм-Каср		أم قصر	11 042
Эд-Дивания		لديوانية	466 800
Эрбиль		أربيل	1 800 636
Эр-Рамади		الرمادي	700 373
Эр-Рутба		الرطبة	130 116
Заху		زاخو	400 215
		الزبير	93 000

Табиғаты

Басты өзендері — Тигр мен Евфрат (екеуі қосылып Шатт әл-Араб өз. деп аталады). Жерінің көпшілігі шөгінді және шалғынды топырақты, батыс жағы сары топырақты келеді. Ел территориясының негізгі бөлігі дала, оңтүстік-батысы — шөл және шөлейт, тау беткейлері мен өзен жағалары бұталы, сирек орманды келеді. , , қасқыр, қабылан, т.б. аңдар мен көкқұтан, бірқазан, қоқиқаз т.б. құстар мекендейді.

Пайдалы қазбалары: мұнай мен газ, фосфорит, күкірт.

• Тигр өзені
• Евфрат өзені
• Ирак таулары
• Ала құйын

Тарихы

Қазіргі Ирак аумағы — ежелгі мәдениет ошақтарының бірі. Осы жерде б.з.б. 4-мыңжылдықта шумер-аккад мәдениеті пайда болып, қала-мемлекеттер (Ур, Урук, Ашшур, Лагаш, Умма, т.б.) өркендеді. Б.з.б. 2-мыңжылдық басында Оңт. Месопотамияда Вавилон мемлекеті, Солтүстік Месопотамияда Ассирия мемлекеті құрылды. Б.з.б. 1-мыңжылдықтың ортасынан бастап бұл аумақ парсы патшаларына бағынышты болып, кейін ұзақ уақыт Иран, Парфия, арасында, артынан Иран мен Византия арасында таласқа түсті. 630 ж. Месопотамияны арабтар жаулап алды. Сөйтіп, ол 661 ж. Араб халифатының бір аймағына айналды.

762 ж. Бағдат қаласы салынды. Ирак жерін 11 ғ-да салжұқтар, 13 ғ-да Шыңғыс хан әулеті, 14 ғ-дың аяғында Әмір Темір басып алды. ыдырағаннан кейін бұл аумақ түркі билеушілеріне кезек-кезек бағынып, 16 ғ-дың басында парсылардың Сефеви әулетінің қол астына өтті. Көп ұзамай Иран мен Осман сұлтандығы арасында Ирак үшін күрес басталып, 17 ғ-да түріктер Месопотамияны толығымен бағындырды. 17 ғ-дың орта тұсынан бастап елге ағылшын саудагерлері келе бастады. 18 ғ-да Англияның ықпалы күшейіп, 1779 ж. Бағдат және Басра қалаларында компаниясының агенттіктері ашылды. 1860 жылдан бастап Ирак дүниежүзілік саудаға тартылып, шетке арпа, бидей, құрма шығарып тұрды. 1869 ж. Суэц каналы ашылғаннан кейін елге шет ел капиталы ағылып, барған сайын еуропалық мемлекеттерге тәуелділігі күшейді. Енді Месопотамия үшін Ұлыбритания мен Германия арасында күрес басталды.

1918 ж. Иракты Ұлыбритания жаулап алды. Ағылшындар елде әскери әкімш. орнатты да, жер-жерде көтерілістер басталды. Ағылшын армиясы ол көтерілістерді басып тастады, бірақ елге өзін-өзі басқару билігін беруге мәжбүр болып, 1920 ж. “ұлттық үкімет” құрды. 1930 ж. Ирак үкіметі Ұлыбританиямен шарт жасасты. Шарт бойынша ол формальді түрде тәуелсіздік алып, Ұлттар Лигасына мүше болды, бірақ оған ағылшын үкіметінің саяси, әскери, экономикалық бақылауы сақталып қалды. 2-дүниежүзілік соғыс басталысымен Ирак Германиямен дипломатиялық қатынастарды үзді (5.09.1939), бірақ 1941 ж. оңшыл топтар Германияның қолдауымен мемл. төңкеріс жасады. Дегенмен, төңкерісті көп ұзамай ағылшын әскерлері басып тастады. 2-дүниежүзілік соғыстан кейін халық толқулары қайтадан күшейді. Елде ағылшындардың ықпалы төмендеп, оның орнына АҚШ-тың ықпалы артты. 1954 ж. И. үкіметі әскери көмек жөнінде АҚШ-пен, 1955 ж. 24 ақпанда Түркиямен шарт жасасты. Сөйтіп, Бағдат пактысының негізі қаланды. Халық көтерілістері одан әрі күшейді.

1958 жылғы революция

Нәтижесінде 1958 ж. 14 шілдеде монархия құлап, республика жарияланды, 1958 ж. 24 наурызда ел Бағдат пактысынан шығатынын жариялады және өз территориясындағы шет елдің әскери базаларын жойды, агр. реформа жүргізіле бастады. Бірақ, халықтың тұрмысы жақсарған жоқ, ел ішінде көтеріліске шыққан күрд әскерлеріне қарсы әскери қимылдар жасалынды. 1968 ж. 8 ақпанда елде мемл. төңкеріс болып, үкімет басына Араб социалистік қайта өрлеу партиясы (БААС) келді. Шет елдің мұнай компанияларының бұрынғы кәсіпорындары халық меншігіне айналып, 1974 ж. 11 наурызда Иран Курдстанына автономия берілді. 1980 ж. қыркүйекте Ирак пен Иран арасында соғыс басталды. 1988 ж. 20 наурыздан бастап әскери қимылдар саябырсыды да, 1990 ж. 15 тамызда екі жақ келісімге келді, 17 — 22 тамыз аралығында Ирак өз әскерлерін Иран территориясынан шығарып әкетті. Екі ел өзара соғыс тұтқындарын алмастырып, қазан айында дипломатиялық қарым-қатынастарды қалпына келтірді. 1 тамыз күні түнде (1990 ж.) И. әскерлері Кувейтке басып кірді . 1994 ж. 10 қарашада И. өзінің Кувейттің тәуелсіздігі мен терр. тұтастығын толық мойындайтынын мәлімдеді. Осыдан кейін Ирак пен АҚШ арасы күрт шиеленісіп кетті. 1998 ж. 2 рет (ақпан және қараша айларында) екі ел арасындағы жағдай соғыс қаупіне алып келді. Осы жылы желтоқсан айында АҚШ және Ұлыбритания Иракты ракетамен бомбылады (“Шөлдегі дауыл” операциясы). Әскери қақтығыстар мен экон. құрсау елді аса қиын әлеум.-экон. жағдайға алып келді. Халықтың тұрмыс жағдайы күрт төмендеп кетті, азық-түлік, қаржы, дәрі-дәрмек жетіспеушілігі күшейді.

Ирак соғысы

• 2003 жылғы 20 наурыз — 1 мамыр — Саддам Хусейнді құлату, сондай-ақ кейіннен ешқашан болмаған жаппай қырып-жою қаруын жою мақсатында БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің мандатынсыз халықаралық коалиция әскерлерінің (негізгі қатысушылары – АҚШ пен Ұлыбритания) Иракқа басып кіруі ашылды. 1 мамырда Джордж Буш «Abraham Lincoln» әуе кемесі бортында: «Тиран құлады, Ирак азат!» – деп, соғыста жеңгенін жариялайды. Америкалық , кейін Ирактың уақытша әкімшілігінің басшысы болды.
• 2003 жыл — Шиит экстремистік топтары мен Ирак Коммунистік партиясы астыртын әрекеттен шықты. БААС партиясы астыртын әрекетке түсіп, партизандық соғыс ұйымдастырады.
• 2003 жылы 22 шілдеде Мосулдың шетіндегі бір ауданда америкалықтар алдымен атыс кезінде Саддамның екі ұлы мен оның 14 жасар немересін өлтірді, содан кейін олар жасырынған үйді әуеден бомбалады.
• 2003 жылдың жазында партизан соғысы басталып, 2007 жылдың жазында ең жоғары шегіне жетті.
• 2004 жыл — Махди армиясының көтерілісі.
• 2006 жылы 30 желтоқсанда Ирактың бұрынғы президенті Саддам Хусейн асылып өлтірілді.
• 2008 жылдың соңына қарай халықаралық күштер мен Ирак полициясына қарсы шабуылдар мүлдем тоқтады. Террорлық шабуылдар жалғасып, нәтижесінде бейбіт тұрғындар зардап шекті. Көтерілісшілердің бір бөлігі өздерін заңдастырып, «сунниттік милиция» деп аталатын топтың мүшесі ретінде жалақы алды. Ирак Қарсыласуының қолбасшысы қолға түсіруге қанша тырысқанымен, жер астында қалуын жалғастырды.

2011 жылы 15 желтоқсанда Ирактағы АҚШ әскери миссиясының аяқталу салтанаты.

• 2010 жылғы 7 наурызда парламент сайлауы өтті, бірақ сайлау төңірегіндегі астыртын күрес нәтижесінде парламент жиналмады және үкімет құрылмады. Тек 10 қарашада ғана елдегі билікті партиялар мен топтар арасында бөлу туралы нәзік келісімге қол жеткізу мүмкін болды.
• 2011 жылы 15 желтоқсанда Бағдад халықаралық әуежайында АҚШ-тың Ирактағы әскери миссиясын аяқтау рәсімі өтті (ағылш. United States Forces – Iraq). АҚШ Қорғаныс министрі сөзінен кейін Ирактағы АҚШ қарулы күштерінің қос тілді туы түсіріліп, Ирактағы 9 жылға жуық уақытқа созылған әскери науқан символдық түрде аяқталды.

Азаматтық соғыс

«Ислам мемлекеті» лаңкестік ұйымының кеңеюі нәтижесінде Иракта азаматтық соғыс басталды. 2016 жылдың 5 маусымында үкімет күштері мемлекет аумағының басым бөлігін азат етті.

Қақтығыс кезінде Ирак Күрдістанының қарулы күштері ДАИШ-ті қарулы бандиттік құрылымдардан азат етіп, Синджардағы бірнеше елді мекенді, соның ішінде мұнайлы уақытша басып алды.

2017 жылы 9 желтоқсанда Ирак ИМ-мен соғысты аяқтағанын жариялады.

Экономикасы

Ирак — экономикалық әлуеті үлкен ел. Елде аса ірі мұнай (65 млрд. т-дан астам), табиғи газ, фосфат қорлары бар. Ирак — Иран соғысына дейін ел тек мұнай экспортынан ғана жыл сайын 21 — 26 млрд. АҚШ долл-ы көлемінде пайда тауып отырды. Ол ақша елдің қорғаныс қабілетін нығайтуға, жаңа индустрия мен инфрақұрылымдарды дамытуға жұмсалды. Мұнай шығару, мұнай өңдеу, газ өндіру, цемент, электрэнергетика, машина жасау, т.б. өндіріс салалары жақсы дамыған. Ауыл шаруашылығы ұлттық табыстың 20%-н құрайды. Астық (бидай, арпа, күріш) өнімдері, өсімдік майлары, көкөніс, құрма, т.б. өсіру жақсы жолға қойылған. Мал шаруашылығы жақсы дамыған (15 млн-нан астам қой мен ешкі, 2,5 млн мүйізді ірі қара бар). 1998 ж. Ирак үкіметі БҰҰ-ның арнайы комиссиясын жұмыс істеткізбей тастады. Сондықтан елге экон. байкот жариялау әлі күнге жалғасып келеді. 2001 — 2002 ж. АҚШ үкіметі Ирак террорлық қастандықтарды қолдайды, “зұлымдық ұясы елдеріне” жатады, сол себепті Ауғанстаннан соң оны соққының астына алып, ел басшысы С.Хусейннің көзін жою керек деген пікірді әлем халықтарына жариялап келеді.

Әдебиеті

Ирак әдебиеті араб тілінде дамыған. Оның шарықтап дамыған дәуірі — орта ғасырлар. Ол кезде Бағдат шаїары мәдениеттің, ғылым мен әдебиеттің ортасы болған (қ. Бағдат). Алайда, жиі-жиі болған соғыстардан халық есін жия алмай, Ирак әдебиеті құлдырап кетті. 19 ғ-да және 20 ғ-дың басында елде экономика дамып, ұлт-азаттық қозғалысының күшеюіне байланысты мәдени өмір де ілгері басты. Бұл кезде Абу әл-Мухсин әл-Казими (1865 — 1935), Жемәл Сидки әз-Захави (1863— 1936), Мааруф ар-Русафи (1875 — 1945), т.б. ақын-жазушылар өз шығармаларына ұлт бостандығы үшін күрес тақырыбын арқау етті. Әсіресе, ұлт-азаттық көтерілісі кезіндегі (1920) Махди әл-Басири, Мұхаммед әл-Бәкір әл-Хилли, Хейри әл-Хиндави, Хабиб Адиди, т.б. ақындар шығармалары осы тақырыпты терең қозғады. 20 ғ-дың 50-жылдары Ирак әдебиетінде орыс, Еуропа әдебиетінің ықпалымен прозалық шығармалар жазылып, роман жанры қалыптасты. Бірақ көпшілік романдарда схематизм басым болды. Елдегі 1958 жылғы төңкерістен кейін Ирак әдебиеті жан-жақты дами бастады. Солардың ішінен шығармалары халық арасына кең тараған Мұхаммед Махди әл-Джавахири, Бахр әл-Улюм, т.б. ақын-жазушылардың есімін атауға болады.

Өнері

Ирак территориясынан б.з.б. 4-мыңжылдыққа жататын мәдениет пен өнердің көне ескерткіштері табылған. Ежелгі өркениет орталықтарының бірі — вавилон-ассирия мәдениетінің (Вавилон, Ур, Ниневия, т.б.), Парфян патшалығы (Хатра), Сасани әулеті өнерінің (Ктесифон) көптеген мұралары ашылды. И. араб мәдениетінің қалыптасуында елеулі рөл атқарды. 7 ғ-да Куфа, Басра, 8 ғ-да Уасит, 762 ж. Мадинат ас-Салам (қазіргі Бағдат) қ-лары салына бастады. Аббас әулеті халифатының гүлдену дәуірінде Самаррада күрделі сарайлар ансамблі, зәулім мұнаралы мешіттер, кесенелер тұрғызылды. 12 — 13 ғ-ларда Бағдатта Мустансирия медресесінің кешені, Мосулда Жами әл-Кабирдің үлкен мешіті, т.б. салынды. 13 — 15 ғ-лардағы Шыңғыс хан империясы шапқыншылығынан кейін құрылыс салу ісі тоқырады. 20 ғ-ға дейін тұрғын үйлер салу ісі дәстүрлі жобамен жүргізіліп келді. 20 ғ-дағы ұлт-азаттық қозғалыс пен 1958 жылғы көтеріліс жаңа сипаттағы архитектураның дамуына жағдай жасады. Аббас әулеті дәуіріндегі Ирак бейнелеу өнері қабырғаға, ағашқа ойып салынған бейнелер мен бедерлер арқылы белгілі. 12 — 13 ғ-ларда Бағдат пен Солтүстік Иракта кітап көркемдеу ісі дами бастады. Орта ғасырларда тұрмыстық бұйымдарды оймыштап, өрнектеп жасау кең өріс алды. И-та кескіндеме (Абд әл-Кадер Рассам, т.б.) 20 ғ-да пайда болды. Ирак музыка мәдениетіне ежелгі араб өркениеті негіз болды, ол араб музыкасының бір тармағына айналды, музыка аспаптары: уд, рабаб, гиджак, канун, най, дуфф, т.б. И-тың халықтық және кәсіби музыкасы сан алуан мақамдармен сипатталады. Халық әндерінің арасындағы кең тарағаны — атаба (шағым) ән жанры. Ирактың муз. өмірінің орт. — Бағдат. Бағдат радиосының жанында Шығыс муз. оркестрі, хор және әншілер тобы жұмыс істейді. 1971 ж. Ұлттық симф. оркестр құрылды. Музыкалық мамандары Әсем өнер академиясында (1940) тәрбиеленеді. 20 ғ-дың 20-жылдарының аяғында кәсіби театр құру жолындағы алғашқы қадамдар жасалды. 1929 ж. орта мектеп оқушылары Бағдатта Ирак ұлттық театрының труппасын құрды, ансамбль ұйымдастырды. 1935 ж. осындай үлгіде студенттер мен қызметкерлер құрған труппалар Бағдатта, Басрада, Мосулда жұмыс істей бастады. Бағдатта Әсем өнер академиясы маман актерлер даярлап шығарады. Артистер академия ұйымдастыратын концерттерде және радио, телевизия арқылы өнер көрсетеді. Ел арасында халық аспаптарының сүйемелдеуімен эпикалық поэмалар мен өлеңдерді мақамдап орындаушылардың өнері зор табыспен өтеді. Ирак кинематографиясы 20 ғ-дың 40-жылдарының орта шенінен дами бастады. Осы жылдары “Шығыс балалары”, “Ләйлі Иракта”, “Әлия мен Иссам”, т.б. фильмдер қойылды. 20 ғ-дың 50-жылдары кедейлер өмірін көрсетуге арналған фильмдер шығарылды. Елде кино мен театр жұмыс істейді (1959 жылдан).

Дереккөздер

1. В Ираке впервые за 37 лет провели перепись населения  (орыс.).
2. World Economic Outlook Database, October 2018. International Monetary Fund.
3. 2018 Human Development Report. United Nations Development Programme (2015). Тексерілді, 14 желтоқсан 2015.
4. City Population — Statistics & Maps of the Major Cities, Agglomerations & Administrative Divisions for all Countries of the World
5. Iraq: largest cities and towns and statistics of their population. World Gazetteer. Басты дереккөзінен мұрағатталған 26 тамыз 2011. Тексерілді, 5 маусым 2008.
6. Unless specified otherwise, the population number was obtained from the World Gazetteer.
7. At Taji, Iraq Page. . Басты дереккөзінен мұрағатталған 26 тамыз 2011. Тексерілді, 5 маусым 2008.
8. The Earth Dies Screaming Feed. The Earth Dies Screaming. Басты дереккөзінен мұрағатталған 11 тамыз 2007.(қолжетпейтін сілтеме) Тексерілді, 5 маусым 2008.
9. U.S. ends Iraq mission. 15.12.2011