Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Әйел — ересек адамның . Бала, не жас өспірім болған әйелдерді қыз деп атайды.
Көбіне әйелдерде жұп болады. Фертильді әйелдер, оған қоса, жүкті бола алады және жыныстық жетілуінен менопаузаға дейін бала туа алады. Жалпы, ұрықтың кейін қыз болатынын оның бір, не екі жыныстық хромосомасындағы бар, не белсенді гені арқылы білуге болады. Әйел анатомиясын еркегінен айыратыны — , оған аналық без, жұмыртқа жолы, жатыр, қынап, сарпай жатады. Әйел адам көбіне кең жамбас белдеуі мен үлкен емшегі арқылы еркектен ерекшеленеді. Бұл ерекшелігі арқылы әйелдер бала туу және лактацияны жүзеге асырады. Әйелдердің көбіне беттері мен денелерінде шаш азырақ өседі, жалпы май ұлпасы ірірек болады және орта есеппен ер адамнан бойы аласалау және бұлшық еті жұқалау болады.
Адамзат тарихы бойы көп болған патриархат қоғамдарындағы әйелдердің гендерлік рөлі жиі олардың мүмкіндіктеріне және қабілетіне шектеу қоятын, осы себептен қазіргі замандағы елдің көбінде гендерлік теңсіздік әлі де бар. XX ғасырда біраз қоғамның әйелдерге қойған ереже мен заңдары жеңілдетілді де, әйелдер сол кезден бері түрлі мансаптар мен білім алу орындарына қол жеткізді. , отбасы, не қоғамдастық ішінде болсын, біраз қоғамдарда әлі де бар және жиі еркектер тарапынан орын алады. Кейбір әйелдердің жоқ. Феминизм қозғалыстары мен идеологиялары мақсатын қол жеткізу қылды.
Кейбір әйелдер — , бұл дегеніміз олар туғанында еркек еді. Кейбір әйелдер — , бұл дегеніміз олардың анатомиясы көпшілік мақұлдаған әйелдер анатомиясына келе бермейді.
Этимологиясы
Қазақ тіліне әйел сөзі араб тіліндегі عيال (ʕiyāl, йиәәл) сөзінен бейімделіп келген. Әйелдерге құрметпен айтатын ханым сөзі парсы тіліндегі خانم (хоным) сөзінен келген.
Терминологиясы
Әйел сөзі қазіргі заманда адамның ұрғашын да, отбасыдағы күйеудің жұбайын да білдіре алады.
Бұрын, әйел сөзінің орнына қатын сөзі қолданылатын. Түркітанушы Талғат Жұмағанбетов сөзінше, XX ғасырға дейін қатын деп белгілі адамдардың қыздары мен әйел жұбайларын атайтын, алайда қазіргі заманда бұл сөз көбіне жағымсыз мағына береді.
Биологиясы
Әйел мен еркек адамдардың биологияларында . сияқты кейбір ерекшелігі көрінетін болса, ішкі анатомия мен генетика сияқты ерекшеліктерді адам өз көзімен байқай алмайды.
Генетикалық ерекшелігі
Көбіне, әйелдердің гендерінде екі X-хромосомалар бар. Еркектерде бұның орнына X пен Y деген екі түрлі хромосомалар табуға болады. ұрықтардың бәрінде де 6–7 аптаға дейін әйел сыртқы жыныс ағзалары (гениталиясы) болады, бірақ кейін ер ұрықтардағы генінің әсерінен бұл сыртқы жыныс ағзалары айналады. Әйелдердің жыныстық ерекшеленуі жыныс гормондарының қатысуынсыз жүреді. Адам баласының митохондриялық ДНҚ-ны анасынан алған себебінен генеалогиядағы адамның ана бабаларын табу жеңілдеу.
Гормоналды ерекшелігі, етеккір
Жыныстық жетілу кезінде қыздар денесі арқылы қабілетін алады. Гипофизден келетін химиялық белгілерден аналық без денедегі етеккірге әкелетін гормондар жасайды, нәтижесінде қыздың бойы мен салмағы өседі, шашы ұзарады, емшегі жетіледі және орын алады.
Қыздардың көпшілігі 12–13 жасында бастан кешеді, одан кейін олар жүктілік пен бала туу қабілетіне қол жеткізеді. Жүктілік аналық жыныс жасушасының ұрықталуы себебінен орын алады. Бұған жыныстық қатынас және жасанды ұрықтандыру жол бере алады. Өзге ірі жануарлар сияқты адамдар көбіне бір жүктіліктен бір-ақ балаға ғана өмір береді, алайда оларды өзге ірі сүтқоректілерден нәрестенің дамымай туатыны ерекшелейді, яғни, нәресте аса әлсіз және қабілетсіз болып дүниеге келеді, өсейгеніне дейін өмір сүруі үшін ата-аналарының көмек пен қолдауын қажет етеді. Кейде әйел адамдар бірден бірнеше балаға да өмір бере алады, көбіне бұл балалар егіз болады.
Көбіне 49–52 жастар аралығында әйелдер менопаузаға жетеді. Бұл кезде олардың етеккірі мәңгіге тоқтайды да, олар бала көтеру қабілетінен айырылады. Басқа сүтқоректілердің біразынан ерекшелігі, әйел адамдар менопаузадан кейін де біраз жыл өмір кешеді. Біраз әйел осындай кезде әже болады да, немересі, не басқа да туыстарын қарап жүреді. Менопаузадан кейін ұзаққа созылатын әйелдердің өміріне ғалымдар түрлі себеп бола алатын теория береді.
Морфологиялық және физиологиялық ерекшелігі
Биология саласында әйел көбею жүйесіне қатысса, екінші реттік жыныс белгілері лактация орындау мен еркектерді өзіне тарту істерін жүзеге асырады. Адамдар — ұрықжолдастылар, яғни ұрық анасының жатырында дамиды және плацентасы бұл болашақ нәрестені қоректендіреді де, қалдықтарын сүзеді.
Әйелдердің ішкі сыртқы жыныс ағзалары қатарына аналық без, аналық жыныс жасушасы, жұмыртқа жолы, жатыр, , қынап, т.б. жатады.
Сарпай (әйел сыртқы жыныс ағзалары) күйіттік, , кіші жыныстық ерін мен тұрады. Қынап кіреберісі жерінде қынап пен зәр өзегі ашылым жері орналасқан.
Сүт бездері — өзге де сүтқоректілерге тән аса ерекше дене бөлігі, лактация үшін қолданылады. Ересек әйелдердегі емшек басқа сүтқоректілерден ерекшеленіп тұрады.
Әйелдің басты жыныстық гормоны делінетін эстроген әйел денесінің пішініне үлкен әсер етеді. Эстроген еркек денесінде де, әйел денесінде де пайда болады, алайда әйелдерде оның деңгейі аса үлкен болады, әсіресе бала көтере алатын жасында. Басқа функцияларынан тыс эстроген әйел екінші реттік жыныс белгілерін, мысалға емшек пен дамытады. Эстроген арқылы жыныстық жетілу кезінде қыздарда емшегі дамиды, саны кеңейеді. Бұл кезеңде қыздардағы эстрогенге қарсы жұмыс істейді де, кейде емшек дамуын ақырындатады, бұлшық ет пен беттегі шаш дамуын арттырады.
Жыныс бойынша адам таралуы
Бала туғанда оның қыз болу ықтималдығы ұл болуынан сәл төмендеу (коэффиценті 1:1,05). 2015 жылғы бүкіл адамзаттың жыныс бойынша бөлінісінде әр 1018 еркек үшін 1000 әйел бар болған.
Интерсекс әйелдер
әйелдер деп біз еркектікі де, әйелдікі де саналмайтын бар әйелдерді айтады. Бұған қарамастан олардың көпшілігі туғанында әйел деп белгіленеді және бұл іс жиі шулы болады. Интерсекс туған әйелдер басқа әйелдерден жиі көбірек ЛГБТ мүшелері болады.
Сексуалдығы және жынысы
- Тағы қараңыз:
Әйелдердің сексуалдығы әртүрлі болады және оның мінез-құлқына біраз нәрсе әсер ете алады, соның ішінде , кісілік, тәрбие және мәдениетті айта кетсек болады. Әйелдердің үлкен көпшілігі гетеросексуал болса да, ірі және азшылықтары да бар.
Мәдениеттердің көпшілігіндегі бойынша әйел бір жыныс болса, басқа жынысы — еркек. Басқа мәдениеттерде та бар.
Әйелдердің көпшілігі — , яғни олар туғанында әйел делінеді және өзін де әйел дейді. Кейбір әйелдер — , яғни туғанында олар ерлер еді. Транс-әйелдер кейде тап болды, яғни олар гендерлік сәйкестігі мен туған кезіндегі жынысы арасындағы сәйкессіздіктен күйзеліске тап болады, өз денесінде өзін жаман сезінеді. Транс-әйелдер жиі (ағылш. gender-affirming care) делінетін әлеуметтік және медициналық көмек арқылы гендерлік дисфорияға қарсы күреседі. Жынысын әлеуметтік түрде ауыстыру қатарына өзіне жаңа есім беру, киім үлгісін өзгерту, қолданатын есімдігін ауыстыру жатады. Жынысын медициналық түрде ауыстыру қатарына эстроген гормондарын алу және осылайша екінші реттік жыныс белгілерін (емшегі, санын кең қылу) әйелдердікіндей қылу және жынысын ауыстыру бойынша ота жасау жатады.
Денсаулығы
Ерлермен салыстырғанда әйелдердің денсаулығындағы ерекше факторлар байланысты факторларда айқынырақ көрінеді, бірақ жыныс бойынша ерекшеліктер молекулярлық шкаладан мінез-құлық масштабына дейін де анықталған. Бұл айырмашылықтардың кейбірі кішігірім ғана және оларды түсіндіру қиындау; ішінара тән биологиялық факторларды бар қоршаған ортаның әсерінен бөлу қиынға соғады.
Кейбір аурулар көбіне әйелдерге, не мүлдем әйелдерге ғана тиеді. Бұл аурулар қатарында , және аналық без обыры сияқтылар бар. Әйелге ғана тән көбею жүйесінің органдарымен жұмыс істейтін медицина саласын гинекология («әйелдер ғылымы») дейді.
Аналардың өлімі
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы (ДДСҰ) «әйелдің жүкті болған кезінде, не жүктілік аяқталғаннан кейін 42 күн ішінде қайтыс болуы, жүктіліктің ұзақтығы маңызынсыз» деп түсіндіреді. Ол, оған қоса, жүктіліктің ұзақтығы анықтаманы өзгертпейді деген. 2008 жылы ДДСҰ жыл сайын жүктілік пен босанудың асқынуынан 500 000-нан астам әйел қайтыс болатынын және кем дегенде жеті миллионнан астамы ауыр денсаулық проблемаларына тап болатынын, ал 50 миллионнан астамы босанғаннан кейін ауыратынын хабарлады. Акушерлік біліктілікті арттыруды қолдау үшін ДДСҰ Қауіпсіз Ана Болу үшін Әрекет (Action for Safe Motherhood) акушерлерді оқыту бағдарламасын құрды.
2017 жылы ана өлімінің 94%-ы табысы төмен және төмендеу орта табысы бар елдерде орын алған. Ана өлімінің шамамен 86%-ы Суб-Сахаралық Африка мен Оңтүстік Азияда орын алады, Суб-Сахаралық Африкада шамамен 66% және Оңтүстік Азияда шамамен 20%. Ана өлімінің негізгі себептеріне мен , қауіпті аборт жасау, безгек және -тен жүктіліктің асқынуы, босанғаннан кейінгі ауыр қан кетуі мен инфекциялар жатады.
Ғұмырының болжалды ұзақтығы
Әйелдер көбіне ерлердікінен ұзақ болады. Бұл артықшылық қыздың туған сәтінен бар; қыз нәрестенің тұңғыш жылы бойы тірі қалуы ұл нәрестемен салыстырғанда ықтималдырақ. Дегенмен, бұл орын мен жағдайға байланысты өзгереді. Мысалы, нәтижесінде Азияның кейбір бөліктерінде әйелдердің өмір сүру ұзақтығын қысқарған, сондықтан ол жердегі ер адамдар әйелдерге қарағанда ұзағырақ өмір сүреді.
Өмір сүру болжалды ұзақтығының айырмашылығы ішінара биологиялық артықшылықтарға байланысты және ішінара ерлер мен әйелдер арасындағы жыныстық мінез-құлық айырмашылықтарына байланысты деп саналады. Мысалы, әйелдердің темекі шегу және абайсыз көлік жүргізу сияқты зиянды мінез-құлықпен айналысу ықтималдығы аз, сондықтан мұндай себептерден алдын алуға болатын мезгілсіз өлім аз болады.
Ұрпақ жаңғырту денсаулығы
— әйелдің ұрпақ табуы және көбею жүйесіне қатысы бар құқығы. Гинекология және акушерлік халықаралық федерациясының анықтамасы Ұрпақ жаңғырту денсаулығын осылай түсіндіреді:
 | ...әйелдердің адам құқықтары қатарына олардың өз сексуалдық және репродуктивті денсаулығына басшылық етуі, соның ішінде еш мәжбүрлеусіз жыныстық қатынасқа қатысты мәселелерді еркін шешуі құқығын қамтиды. Әйелдер мен ерлер арасындағы жыныстық қатынас және ұрпақты болу мәселелерінде тең қарым-қатынастар келісімді және ортақ жауапкершілікті талап етеді. |  |
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы 2010 жылдан 2014 жылға дейінгі деректерге сүйене отырып, жыл сайын әлемде 56 миллион түсіктің (барлық жүктіліктің 25%) орын алатынын хабарлайды. Олардың 25 миллионға жуығы қауіпті деп танылды. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы дамыған аймақтарда әрбір 100 000 қауіпті түсік үшін 30-ға жуық әйел өлетінін және дамушы аймақтарда бұл сан 100 000 қауіпті түсік жасатқаннан 220 өлімге дейін және Суб-Сахаралық Африкада 100 000 қауіпті түсік жасатқаннан 520 өлімге дейін өсетінін хабарлайды. Бұл өлімдерге ДДСҰ осы себеп береді:
- қауіпсіз абортты шектейтін заңнама;
- керек қызметтердің қолжетімсіз болуы;
- отаның қымбат бағасы;
- қоғамдық стигма;
- денсаулық сақтау қызметкерлерінің қарсылығы;
- қажетсіз талаптар, соның ішінде ананы күткізу, жалған мәлімет пен қажетсіз медициналық тест сияқтылар.
Отбасындағы әйел орны
Отбасындағы және жалпы қоғамдағы орнының өзіндік ерекшеліктерімен байланысты Әйел затының әлеуметтік жағдайы мен жасына, қандастық, некелік туыстыққа қатысты этикалық мәнді әлеуметтік қарым-қатынасты білдіретін ғұрыптық атаулар халық тілінде аса мол кездеседі: әже, ана, , , (қайын ене), қыз, абысын, , жеңге, , қарындас, , , балдыз, бөле, келін, келіншек, нағашы әже, нағашы aпa, нағашы жеңге, нағашы қарындас, жиен aпa, жиен қарындас, құдағи, өкіл шеше, өгей шеше, кіндік шеше, бойжеткен, қалыңдық, бәйбіше, тоқал, жар, жұбай, зайып, жесір, қатын, тамыр, , , , кейуана, т.б.
Ұлттық салт-дәстүр, байланысты қазақ әйелі әдепті, мейірімді, қамқоршы болуы тиіс, күйеуін әр кез сыйлап, оған қарсы сөйлемеуі керек. Сондай-ақ, ол тек қана күйеуін емес, жалпы қайын жұртындағы адамдарға құрмет көрсетіп, қабақ шытпай, иіліп тұруы керек. Белгілі бір қауымның мүшесіне айналған әйел күйеуінің жақындарымен, яғни, қайын жұртына туысқандық жақын адам ретінде қоғамдық-әлеуметтік, экономикалық, күнделікті қатынаста қат-қабат байланыста болады және оның көшпелі ортада қалыптасқан ұстанымдары мен өзіндік этикалық нормаларын сақтауға міндеттеледі. Атап айтқанда: - күйеуінің әкесі; - күйеуінің шешесі, - күйеуінің ағасы (жақын ағалары); - күйеуінің әпкесі (жақын әпкелері); - күйеуінің інісі (жақын інілері); қайын сіңлі күйеуінің қарындасы (жақын қарындастары); абысын - қайын ағасы мен қайын інісінің әйелдері; жезде аға — күйеуі; күйеу - қайынсіңлісінің күйеуі сияқты күйеуінің етене жақын туысқандарымен бірге сол ауылға, әрісі сол төңіректегі қауымға келін болып саналады. Дәстүрлі ортада қалыптасқан моральдық-этикалық нормаларға сай келін жасы мен жолы үлкен көзі тірі туысқандарын ғана емес, дүниеден озған аталарының (кейде әжелерінің) атын атамауға тиіс, олардың атын тергеп, ат қояды. Қазақ әйелдері ертеде күйеулерінің атын тура айтпай мырза, отағасы, үлкен кісі деп атаған.
Әйелге қатысты қазақ ырымдары
Қазақтар ырым-тыйымға қатты мән берген және оған қатысты ғұрыптық наным-сенімдер ел арасында кеңінен орын алған. Мысалы, қазақ әйеліне қатысты төмендегідей ырымдарды кездестіруге болады. Қазақ халқы үш әйел тастаған еркекті жақтырмайды. Оның қолынан балаларына дәм татырмайды. Жамандығы бастарына келеді деп ырымдайды. Сондай-ақ, өлген ер адамның сүйегіне ерлер, әйел адамның сүйегіне әйелдер түседі. Өлген адамды жоқтап жылағанда, әйел адамдар шашын жайып жіберіп жыласа ішіндегі шері тарқайды деп сенеді. Әйел еш уақытта еріне қол жұмсамауы кeрек, күш көрсетіп, таяқ ала жүгірмейді және сес көрсетпеуі тиіс. Ұрысқанда тілдеп, бетке түкірмейді. Бұлай істеген әйелдің ақ некесі бұзылады, өзінен-өзі талақ болады деп есептейді. Жайшылықта ер кісілердің жүресінен отыруын жаман ырымға балайды. Бұл қаралы жағдайды, өлім-жітімді еске түсіреді. Қайғы үстіндегі ерлер, серігінен айырылған кісілер осылай қара тұтып отырады. Сондықтан ер адамдар құйрығын жерге басып отыруға тиіс. Ал әйел адамдардың жүрелеп отыруы - жақсы ырым. Әйелдердің биязы түрімен ибалы бейнеде жүрелеп отыруы ерлерге, үлкен кісілерге көрсеткен құрметі болып саналады. Қазақ танымында ер адам жүрелесе - ауылға қатер төнеді, әйелдер жүрелесе - ауылға ибалық орнайды деп біледі. Әйел еркектің алдында төсін ашып, жарқыратып отырмайды. Бұлай істесе, қадалады, тіл тиеді. Соның салдарынан төсі қарайып, омырауы іседі. Тас емшек болып, омырауынан сүт қашады. Сүт болмаған соң, құт та болмайды, құшағы суық, бауыры тас болады деп жориды. Сондықтан да бала емізгенде де бөгде адамға көрсетпей, етегін жауып отырып емізетін болған. Қазақ әйелдері өзінің басына салып жүрген жаулығын басқаларға бермейді. Олай етсе, басымдағы бақ басқаға көшеді деп ырымдайды. Сонымен қатар, әйел адам кешке, қараңғы түскеннен кейін сыртқа жалаңбас шықпайды, өйткені қараңғы түскен кезде жын-шайтандар әйел адамның шашына жабысып, үйге бірге келеді деп ырымдаған. Жерік болған әйел жерік асын жеуі керек. Жерігі қанбаған әйелдің баласы су ауыз болып туылады, ондай бала суайт болады деген ырым бар. Жаңа босанған әйел үйге кірген итке "шық!" демейді. Бұлай істесе әйелдің тісі түсіп қалады, бойынан қайраты кетеді деп біледі.
Ескертпелер
- Әлем тілдерінің біразында үшінші жақ есімдіктері (Ол, оның) жыныс бойынша ерекшеленеді. Мысалы, туғанында ер болған ағылшынтілді транс-әйел өзінің he (еркектерге қолданылатын ол есімдігі) есімдігін she (әйелдерге қолданылатыны) дегеніне ауыстыра алады.
Дереккөздер
- Passarge Eberhard Color Atlas of Genetics — Thieme, 2017. — P. 362. — ISBN 978-3132414402.
- Understanding transgender people, gender identity and gender expression (ағыл.). Америкалық психологиялық қауымдастық (9 March 2023). Тексерілді, 14 маусым 2023.
- Intersex people (ағыл.). OHCHR.
- United Nations Office of the High Commissioner for Human Rights Free & Equal Campaign Fact Sheet: Intersex (2015).
- Абдусамат, Қасым Әйел сөзінің шын мағынасы осы екенін білмеппін (қаз.). ihsan.kz (12 маусым 2017). Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
- ӘЙЕЛ (қаз.). СӨЗДІКҚОР. Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
- Современные казашки не хотят быть "қатын" – опрос (орыс.). informburo.kz (17 февраля 2017). Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
- Слово «қатын» предложили «реабилитировать» (орыс.). 365info.kz (18 ноября 2015). Тексерілді, 6 желтоқсан 2024.
- Hake, Laura; O'Connor, Clare Genetic Mechanisms of Sex Determination. Scitable (2008). Тексерілді, 23 тамыз 2019.
- Wizemann, Theresa M.; Pardue, Mary-Lou Sex Begins in the Womb // Exploring the Biological Contributions to Human Health — National Academies Press (US). — ISBN 978-0-309-07281-6.
- Hamilton-Fairley Diana Lecture notes. Obstetrics and gynaecology — Wiley-Blackwell, 2009. — ISBN 978-1-4051-7801-3..
- "Age at menarche in Canada: results from the National Longitudinal Survey of Children & Youth". BMC Public Health 10: 736. 2010. :10.1186/1471-2458-10-736. 1471-2458. 3001737. 21110899.
- "Relative weight and race influence average age at menarche: results from two nationally representative surveys of US girls studied 25 years apart". Pediatrics 111 (4 Pt 1): 844–850. 2003. :10.1542/peds.111.4.844. 12671122.
- What is Assisted Reproductive Technology? | Reproductive Health. CDC (14 қараша 2014). Мұрағат көшірмесі 1 қарашаның 2017 Wayback Machine мұрағатында
- default – Stanford Children's Health. stanfordchildrens.org. Тексерілді, 25 шілде 2022.
- Altriciality – an overview | ScienceDirect Topics. sciencedirect.com. Тексерілді, 25 шілде 2022.
- Twins, Triplets, Multiple Births. medlineplus.gov. Тексерілді, 25 шілде 2022.
- Menopause: Overview (ағыл.). Eunice Kennedy Shriver National Institute of Child Health and Human Development (28 June 2013). Тексерілді, 8 наурыз 2015. Мұрағат көшірмесі 2 сәуірдің 2015 Wayback Machine мұрағатында
- Menopause: Overview. PubMedHealth (29 тамыз 2013). Тексерілді, 8 наурыз 2015.Мұрағат көшірмесі 10 қыркүйектің 2017 Wayback Machine мұрағатында
- "Menopause". The Medical Clinics of North America 99 (3): 521–34. May 2015. :10.1016/j.mcna.2015.01.006. 25841598.
- Hawkes, K.; O’Connell, J. F.; Jones, N. G. Blurton; Alvarez, H.; Charnov, E. L. (1998-02-03). "Grandmothering, menopause, and the evolution of human life histories" (in en). Proceedings of the National Academy of Sciences 95 (3): 1336–1339. Bibcode 1998PNAS...95.1336H. :10.1073/pnas.95.3.1336. 0027-8424. 18762. 9448332.
- Increasingly Indispensable Grandparents | YaleGlobal Online (ағыл.). archive-yaleglobal.yale.edu. Тексерілді, 28 шілде 2022.
- Buss David Evolved Standards of Physical Beauty // Evolutionary Psychology: The New Science of the Mind — 6th. — Routledge. — P. 283–288. — ISBN 978-0429590061.
- placental mammal | Characteristics & Facts | Britannica (ағыл.). www.britannica.com. Тексерілді, 25 шілде 2022.
- Placental Mammals. ucmp.berkeley.edu. Тексерілді, 25 шілде 2022.
- Hess, R. A.; Bunick, D; Lee, K. H.; Bahr, J; Taylor, J. A.; Korach, K. S.; Lubahn, D. B. (1997). "A role for estrogens in the male reproductive system". Nature 390 (6659): 447–448. Bibcode 1997Natur.390..509H. :10.1038/37352. 5719867. 9393999.
- Raloff, J. Science News Online (12/6/97): Estrogen's Emerging Manly Alter Ego. Science News (6 желтоқсан 1997). Тексерілді, 4 наурыз 2008. Мұрағат көшірмесі 1 тамыздың 2013 Wayback Machine мұрағатында
- Science Blog – Estrogen Linked To Sperm Count, Male Fertility. Science Blog. Тексерілді, 4 наурыз 2008. Мұрағат көшірмесі 7 мамырдың 2007 Wayback Machine мұрағатында
- Normal Testosterone and Estrogen Levels in Women. Website. WebMD. Тексерілді, 28 қазан 2015.
- Біріккен Ұлттар Ұйымы 2015 Demographic Yearbook — 2016. — P. 60. — ISBN 978-9210511094. Мұрағат көшірмесі 22 ақпанның 2021 Wayback Machine мұрағатында
- Alice D. Dreger; April M. Herndon Progress and Politics in the intersex rights movement, Feminist theory in action.
- Melissa Hines, S. Faisal Ahmed & Ieuan A. Hughes (2003). "Psychological Outcomes and Gender-Related Development in Complete Androgen Insensitivity Syndrome". Archives of Sexual Behavior 32 (2): 93–101. :10.1023/A:1022492106974. 12710824. https://link.springer.com/article/10.1023/A:1022492106974.
- Cohen-Kettenis, PT (2005). "Gender change in 46,XY persons with 5alpha-reductase-2 deficiency and 17beta-hydroxysteroid dehydrogenase-3 deficiency.". Archives of Sexual Behavior 34 (4): 399–410. :10.1007/s10508-005-4339-4. 16010463.
- Furtado P. S. (2012). "Gender dysphoria associated with disorders of sex development". Nat. Rev. Urol. 9 (11): 620–627. :10.1038/nrurol.2012.182. 23045263.
- The Mental Health and Well-being of LGBTQ Youth who are Intersex. The Trevor Project (2021).
- Bailey, J. Michael; Vasey, Paul; Diamond, Lisa; Breedlove, S. Marc; Vilain, Eric; Epprecht, Marc (2016). "Sexual Orientation, Controversy, and Science". Psychological Science in the Public Interest 17 (2): 45–101. :10.1177/1529100616637616. 27113562. https://www.researchgate.net/publication/301639075. Retrieved 2019-12-21. Мұрағат көшірмесі 2 желтоқсанның 2019 Wayback Machine мұрағатында
- Kevin L. Nadal, The Sage Encyclopedia of Psychology and Gender (2017, Script error: No such module "Catalog lookup link".Script error: No such module "check isxn".), p. 401: "Most cultures currently construct their societies based on the understanding of gender binary—the two gender categorizations (male and female). Such societies divide their population based on biological sex assigned to individuals at birth to begin the process of gender socialization."
- Sigelman, Carol K.; Rider, Elizabeth A. Life-Span Human Development — Cengage Learning. — P. 385. — ISBN 978-1-337-51606-8. Мұрағат көшірмесі 21 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
- Maddux, James E.; Winstead, Barbara A. Psychopathology: Foundations for a Contemporary Understanding — Routledge. — ISBN 978-0-429-64787-1. Мұрағат көшірмесі 21 шілденің 2023 Wayback Machine мұрағатында
- Standards of Care for the Health of Transsexual, Transgender, and Gender Nonconforming People (version 7). The World Professional Association for Transgender Health. Мұрағат көшірмесі 24 қыркүйектің 2014 Wayback Machine мұрағатында
- Sherer, Ilana (2016-03-01). "Social Transition: Supporting Our Youngest Transgender Children" (in en). Pediatrics 137 (3): e20154358. :10.1542/peds.2015-4358. 0031-4005. 26921284. https://publications.aap.org/pediatrics/article/137/3/e20154358/81430/Social-Transition-Supporting-Our-Youngest.
- Beidel, Deborah C; Frueh, B. Christopher; Hersen, Michel Adult Psychopathology and Diagnosis — 7th. — New York: Wiley. — P. 618. — ISBN 978-1-118-92791-5.
- Köllen Thomas Sexual Orientation and Transgender Issues in Organizations: Global Perspectives on LGBT Workforce Diversity — Springer. — P. 138. — ISBN 978-3-319-29623-4.
- Maternal mortality ratio (per 100 000 live births (ағыл.). Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ресми сайты. Мұрағат көшірмесі 7 мамырдың 2013 Wayback Machine мұрағатында
- Education material for teachers of midwifery : midwifery education modules — World Health Organization. — P. 3. — ISBN 978-600-7257-12-8.
- Maternal mortality (ағыл.). Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ресми сайты (19 September 2019). Тексерілді, 29 шілде 2022. Мұрағат көшірмесі 8 ақпанның 2022 Wayback Machine мұрағатында
- Female Life Expectancy. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ресми сайты. Тексерілді, 24 тамыз 2019. Мұрағат көшірмесі 25 шілденің 2019 Wayback Machine мұрағатында
- Why is life expectancy longer for women than it is for men?. Scientific American. 2004-08-30. http://www.scientificamerican.com/article.cfm?id=why-is-life-expectancy-lo. Retrieved 2009-10-17. Мұрағат көшірмесі 15 сәуірдің 2021 Wayback Machine мұрағатында
- Resolution on Reproductive and Sexual Health | International Federation of Gynecology and Obstetrics (ағыл.). Figo.org. Тексерілді, 19 сәуір 2014. Мұрағат көшірмесі 23 ақпанның 2014 Wayback Machine мұрағатында
- Preventing unsafe abortion (ағыл.). Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ресми сайты. Тексерілді, 24 тамыз 2019.
- Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлі жүйесі. Энциклопедия — DPS, 2011. — ISBN 978-601-7026-17-2.
| Туыстық қатынастар | |
| Санат:Отбасы | |
| Күйеу • Әйел • Әке • Ана • Ата • Әже • Бауыр • Қарындас • • Бала • Қыз • • • Аға • • • • • Кіндік шеше • | |
Автор: www.NiNa.Az
Жарияланған күні:
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, seks, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, порно, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, +18, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер, xxx, sex
Әjel eresek adamnyn Bala ne zhas ospirim bolgan әjelderdi kyz dep atajdy Қazakstandyk әjel Kobine әjelderde zhup bolady Fertildi әjelder ogan kosa zhүkti bola alady zhәne zhynystyk zhetiluinen menopauzaga dejin bala tua alady Zhalpy uryktyn kejin kyz bolatynyn onyn bir ne eki zhynystyk hromosomasyndagy bar ne belsendi geni arkyly biluge bolady Әjel anatomiyasyn erkeginen ajyratyny ogan analyk bez zhumyrtka zholy zhatyr kynap sarpaj zhatady Әjel adam kobine ken zhambas beldeui men үlken emshegi arkyly erkekten erekshelenedi Bul ereksheligi arkyly әjelder bala tuu zhәne laktaciyany zhүzege asyrady Әjelderdin kobine betteri men denelerinde shash azyrak osedi zhalpy maj ulpasy irirek bolady zhәne orta eseppen er adamnan bojy alasalau zhәne bulshyk eti zhukalau bolady Adamzat tarihy bojy kop bolgan patriarhat kogamdaryndagy әjelderdin genderlik roli zhii olardyn mүmkindikterine zhәne kabiletine shekteu koyatyn osy sebepten kazirgi zamandagy eldin kobinde genderlik tensizdik әli de bar XX gasyrda biraz kogamnyn әjelderge kojgan erezhe men zandary zhenildetildi de әjelder sol kezden beri tүrli mansaptar men bilim alu oryndaryna kol zhetkizdi otbasy ne kogamdastyk ishinde bolsyn biraz kogamdarda әli de bar zhәne zhii erkekter tarapynan oryn alady Kejbir әjelderdin zhok Feminizm kozgalystary men ideologiyalary maksatyn kol zhetkizu kyldy Kejbir әjelder bul degenimiz olar tuganynda erkek edi Kejbir әjelder bul degenimiz olardyn anatomiyasy kopshilik makuldagan әjelder anatomiyasyna kele bermejdi EtimologiyasyTort tүrli urpakka tiesili әjel kyzdar sol zhaktan onga karaj nәrestesi anasy әzhesi zhәne үlken әzhesi Қazak tiline әjel sozi arab tilindegi عيال ʕiyal jiәәl sozinen bejimdelip kelgen Әjelderge kurmetpen ajtatyn hanym sozi parsy tilindegi خانم honym sozinen kelgen TerminologiyasyӘjel sozi kazirgi zamanda adamnyn urgashyn da otbasydagy kүjeudin zhubajyn da bildire alady Buryn әjel sozinin ornyna katyn sozi koldanylatyn Tүrkitanushy Talgat Zhumaganbetov sozinshe XX gasyrga dejin katyn dep belgili adamdardyn kyzdary men әjel zhubajlaryn atajtyn alajda kazirgi zamanda bul soz kobine zhagymsyz magyna beredi BiologiyasyEresek әjel adamnyn sol zhakta fotografiyasy zhanynda eresek erkek adam bejnelengen Zhүkti әjel Әjel men erkek adamdardyn biologiyalarynda siyakty kejbir ereksheligi korinetin bolsa ishki anatomiya men genetika siyakty erekshelikterdi adam oz kozimen bajkaj almajdy Genetikalyk ereksheligi Kobine әjelderdin genderinde eki X hromosomalar bar Erkekterde bunyn ornyna X pen Y degen eki tүrli hromosomalar tabuga bolady uryktardyn bәrinde de 6 7 aptaga dejin әjel syrtky zhynys agzalary genitaliyasy bolady birak kejin er uryktardagy geninin әserinen bul syrtky zhynys agzalary ajnalady Әjelderdin zhynystyk erekshelenui zhynys gormondarynyn katysuynsyz zhүredi Adam balasynyn mitohondriyalyk DNҚ ny anasynan algan sebebinen genealogiyadagy adamnyn ana babalaryn tabu zhenildeu Gormonaldy ereksheligi etekkir Tolyk makalalary zhәne Etekkir Zhynystyk zhetilu kezinde kyzdar denesi arkyly kabiletin alady Gipofizden keletin himiyalyk belgilerden analyk bez denedegi etekkirge әkeletin gormondar zhasajdy nәtizhesinde kyzdyn bojy men salmagy osedi shashy uzarady emshegi zhetiledi zhәne oryn alady Қyzdardyn kopshiligi 12 13 zhasynda bastan keshedi odan kejin olar zhүktilik pen bala tuu kabiletine kol zhetkizedi Zhүktilik analyk zhynys zhasushasynyn uryktaluy sebebinen oryn alady Bugan zhynystyk katynas zhәne zhasandy uryktandyru zhol bere alady Өzge iri zhanuarlar siyakty adamdar kobine bir zhүktilikten bir ak balaga gana omir beredi alajda olardy ozge iri sүtkorektilerden nәrestenin damymaj tuatyny erekshelejdi yagni nәreste asa әlsiz zhәne kabiletsiz bolyp dүniege keledi osejgenine dejin omir sүrui үshin ata analarynyn komek pen koldauyn kazhet etedi Kejde әjel adamdar birden birneshe balaga da omir bere alady kobine bul balalar egiz bolady Kobine 49 52 zhastar aralygynda әjelder menopauzaga zhetedi Bul kezde olardyn etekkiri mәngige toktajdy da olar bala koteru kabiletinen ajyrylady Baska sүtkorektilerdin birazynan ereksheligi әjel adamdar menopauzadan kejin de biraz zhyl omir keshedi Biraz әjel osyndaj kezde әzhe bolady da nemeresi ne baska da tuystaryn karap zhүredi Menopauzadan kejin uzakka sozylatyn әjelderdin omirine galymdar tүrli sebep bola alatyn teoriya beredi Morfologiyalyk zhәne fiziologiyalyk ereksheligi Biologiya salasynda әjel kobeyu zhүjesine katyssa ekinshi rettik zhynys belgileri laktaciya oryndau men erkekterdi ozine tartu isterin zhүzege asyrady Adamdar urykzholdastylar yagni uryk anasynyn zhatyrynda damidy zhәne placentasy bul bolashak nәresteni korektendiredi de kaldyktaryn sүzedi Nәrestesin laktaciya arkyly korektendirip zhatkan әjel adam Әjelderdin ishki syrtky zhynys agzalary kataryna analyk bez analyk zhynys zhasushasy zhumyrtka zholy zhatyr kynap t b zhatady Sarpaj әjel syrtky zhynys agzalary kүjittik kishi zhynystyk erin men turady Қynap kireberisi zherinde kynap pen zәr ozegi ashylym zheri ornalaskan Sүt bezderi ozge de sүtkorektilerge tәn asa erekshe dene boligi laktaciya үshin koldanylady Eresek әjelderdegi emshek baska sүtkorektilerden erekshelenip turady Әjeldin basty zhynystyk gormony delinetin estrogen әjel denesinin pishinine үlken әser etedi Estrogen erkek denesinde de әjel denesinde de pajda bolady alajda әjelderde onyn dengeji asa үlken bolady әsirese bala kotere alatyn zhasynda Baska funkciyalarynan tys estrogen әjel ekinshi rettik zhynys belgilerin mysalga emshek pen damytady Estrogen arkyly zhynystyk zhetilu kezinde kyzdarda emshegi damidy sany kenejedi Bul kezende kyzdardagy estrogenge karsy zhumys istejdi de kejde emshek damuyn akyryndatady bulshyk et pen bettegi shash damuyn arttyrady Zhynys bojynsha adam taraluy Bala tuganda onyn kyz bolu yktimaldygy ul boluynan sәl tomendeu koefficenti 1 1 05 2015 zhylgy bүkil adamzattyn zhynys bojynsha bolinisinde әr 1018 erkek үshin 1000 әjel bar bolgan Interseks әjelder Tolyk makalasy әjelder dep biz erkektiki de әjeldiki de sanalmajtyn bar әjelderdi ajtady Bugan karamastan olardyn kopshiligi tuganynda әjel dep belgilenedi zhәne bul is zhii shuly bolady Interseks tugan әjelder baska әjelderden zhii kobirek LGBT mүsheleri bolady Seksualdygy zhәne zhynysyTagy karanyz Әjelderdin kopshiligi geteroseksual erkekterdi unatady zhәne tuganynda әjel bolgan zhәne ozin әjel dejdi Әjelderdin seksualdygy әrtүrli bolady zhәne onyn minez kulkyna biraz nәrse әser ete alady sonyn ishinde kisilik tәrbie zhәne mәdenietti ajta ketsek bolady Әjelderdin үlken kopshiligi geteroseksual bolsa da iri zhәne azshylyktary da bar Mәdenietterdin kopshiligindegi bojynsha әjel bir zhynys bolsa baska zhynysy erkek Baska mәdenietterde ta bar Әjelderdin kopshiligi yagni olar tuganynda әjel delinedi zhәne ozin de әjel dejdi Kejbir әjelder yagni tuganynda olar erler edi Trans әjelder kejde tap boldy yagni olar genderlik sәjkestigi men tugan kezindegi zhynysy arasyndagy sәjkessizdikten kүjzeliske tap bolady oz denesinde ozin zhaman sezinedi Trans әjelder zhii agylsh gender affirming care delinetin әleumettik zhәne medicinalyk komek arkyly genderlik disforiyaga karsy kүresedi Zhynysyn әleumettik tүrde auystyru kataryna ozine zhana esim beru kiim үlgisin ozgertu koldanatyn esimdigin auystyru zhatady Zhynysyn medicinalyk tүrde auystyru kataryna estrogen gormondaryn alu zhәne osylajsha ekinshi rettik zhynys belgilerin emshegi sanyn ken kylu әjelderdikindej kylu zhәne zhynysyn auystyru bojynsha ota zhasau zhatady DensaulygyErlermen salystyrganda әjelderdin densaulygyndagy erekshe faktorlar bajlanysty faktorlarda ajkynyrak korinedi birak zhynys bojynsha erekshelikter molekulyarlyk shkaladan minez kulyk masshtabyna dejin de anyktalgan Bul ajyrmashylyktardyn kejbiri kishigirim gana zhәne olardy tүsindiru kiyndau ishinara tәn biologiyalyk faktorlardy bar korshagan ortanyn әserinen bolu kiynga sogady Kejbir aurular kobine әjelderge ne mүldem әjelderge gana tiedi Bul aurular katarynda zhәne analyk bez obyry siyaktylar bar Әjelge gana tәn kobeyu zhүjesinin organdarymen zhumys istejtin medicina salasyn ginekologiya әjelder gylymy dejdi Analardyn olimi Tolyk makalasy Dүniezhүzilik densaulyk saktau ujymy DDSҰ әjeldin zhүkti bolgan kezinde ne zhүktilik ayaktalgannan kejin 42 kүn ishinde kajtys boluy zhүktiliktin uzaktygy manyzynsyz dep tүsindiredi Ol ogan kosa zhүktiliktin uzaktygy anyktamany ozgertpejdi degen 2008 zhyly DDSҰ zhyl sajyn zhүktilik pen bosanudyn askynuynan 500 000 nan astam әjel kajtys bolatynyn zhәne kem degende zheti millionnan astamy auyr densaulyk problemalaryna tap bolatynyn al 50 millionnan astamy bosangannan kejin auyratynyn habarlady Akusherlik biliktilikti arttyrudy koldau үshin DDSҰ Қauipsiz Ana Bolu үshin Әreket Action for Safe Motherhood akusherlerdi okytu bagdarlamasyn kurdy 2017 zhyly ana oliminin 94 y tabysy tomen zhәne tomendeu orta tabysy bar elderde oryn algan Ana oliminin shamamen 86 y Sub Saharalyk Afrika men Ontүstik Aziyada oryn alady Sub Saharalyk Afrikada shamamen 66 zhәne Ontүstik Aziyada shamamen 20 Ana oliminin negizgi sebepterine men kauipti abort zhasau bezgek zhәne ten zhүktiliktin askynuy bosangannan kejingi auyr kan ketui men infekciyalar zhatady Ғumyrynyn bolzhaldy uzaktygy Қyzgylt Tuganynda әjelderdin erkekterge karaganda omir sүru uzaktygy үlken elder Kok tүsti elderde bul korsetkish ZhITS sebebinen kerisinshe Әjelder kobine erlerdikinen uzak bolady Bul artykshylyk kyzdyn tugan sәtinen bar kyz nәrestenin tungysh zhyly bojy tiri kaluy ul nәrestemen salystyrganda yktimaldyrak Degenmen bul oryn men zhagdajga bajlanysty ozgeredi Mysaly nәtizhesinde Aziyanyn kejbir bolikterinde әjelderdin omir sүru uzaktygyn kyskargan sondyktan ol zherdegi er adamdar әjelderge karaganda uzagyrak omir sүredi Өmir sүru bolzhaldy uzaktygynyn ajyrmashylygy ishinara biologiyalyk artykshylyktarga bajlanysty zhәne ishinara erler men әjelder arasyndagy zhynystyk minez kulyk ajyrmashylyktaryna bajlanysty dep sanalady Mysaly әjelderdin temeki shegu zhәne abajsyz kolik zhүrgizu siyakty ziyandy minez kulykpen ajnalysu yktimaldygy az sondyktan mundaj sebepterden aldyn aluga bolatyn mezgilsiz olim az bolady Ұrpak zhangyrtu densaulygy Tolyk makalasy Әjeldin abort zhasauyna kukygyn talap etip zhatkan narazylar Amerika Қurama Shtattary 2022 zhylgy mamyr әjeldin urpak tabuy zhәne kobeyu zhүjesine katysy bar kukygy Ginekologiya zhәne akusherlik halykaralyk federaciyasynyn anyktamasy Ұrpak zhangyrtu densaulygyn osylaj tүsindiredi әjelderdin adam kukyktary kataryna olardyn oz seksualdyk zhәne reproduktivti densaulygyna basshylyk etui sonyn ishinde esh mәzhbүrleusiz zhynystyk katynaska katysty mәselelerdi erkin sheshui kukygyn kamtidy Әjelder men erler arasyndagy zhynystyk katynas zhәne urpakty bolu mәselelerinde ten karym katynastar kelisimdi zhәne ortak zhauapkershilikti talap etedi Dүniezhүzilik densaulyk saktau ujymy 2010 zhyldan 2014 zhylga dejingi derekterge sүjene otyryp zhyl sajyn әlemde 56 million tүsiktin barlyk zhүktiliktin 25 oryn alatynyn habarlajdy Olardyn 25 millionga zhuygy kauipti dep tanyldy Dүniezhүzilik densaulyk saktau ujymy damygan ajmaktarda әrbir 100 000 kauipti tүsik үshin 30 ga zhuyk әjel oletinin zhәne damushy ajmaktarda bul san 100 000 kauipti tүsik zhasatkannan 220 olimge dejin zhәne Sub Saharalyk Afrikada 100 000 kauipti tүsik zhasatkannan 520 olimge dejin osetinin habarlajdy Bul olimderge DDSҰ osy sebep beredi kauipsiz abortty shektejtin zannama kerek kyzmetterdin kolzhetimsiz boluy otanyn kymbat bagasy kogamdyk stigma densaulyk saktau kyzmetkerlerinin karsylygy kazhetsiz talaptar sonyn ishinde anany kүtkizu zhalgan mәlimet pen kazhetsiz medicinalyk test siyaktylar Otbasyndagy әjel ornyOtbasyndagy zhәne zhalpy kogamdagy ornynyn ozindik erekshelikterimen bajlanysty Әjel zatynyn әleumettik zhagdajy men zhasyna kandastyk nekelik tuystykka katysty etikalyk mәndi әleumettik karym katynasty bildiretin guryptyk ataular halyk tilinde asa mol kezdesedi әzhe ana kajyn ene kyz abysyn zhenge karyndas baldyz bole kelin kelinshek nagashy әzhe nagashy apa nagashy zhenge nagashy karyndas zhien apa zhien karyndas kudagi okil sheshe ogej sheshe kindik sheshe bojzhetken kalyndyk bәjbishe tokal zhar zhubaj zajyp zhesir katyn tamyr kejuana t b Ұlttyk salt dәstүr bajlanysty kazak әjeli әdepti mejirimdi kamkorshy boluy tiis kүjeuin әr kez syjlap ogan karsy sojlemeui kerek Sondaj ak ol tek kana kүjeuin emes zhalpy kajyn zhurtyndagy adamdarga kurmet korsetip kabak shytpaj iilip turuy kerek Belgili bir kauymnyn mүshesine ajnalgan әjel kүjeuinin zhakyndarymen yagni kajyn zhurtyna tuyskandyk zhakyn adam retinde kogamdyk әleumettik ekonomikalyk kүndelikti katynasta kat kabat bajlanysta bolady zhәne onyn koshpeli ortada kalyptaskan ustanymdary men ozindik etikalyk normalaryn saktauga mindetteledi Atap ajtkanda kүjeuinin әkesi kүjeuinin sheshesi kүjeuinin agasy zhakyn agalary kүjeuinin әpkesi zhakyn әpkeleri kүjeuinin inisi zhakyn inileri kajyn sinli kүjeuinin karyndasy zhakyn karyndastary abysyn kajyn agasy men kajyn inisinin әjelderi zhezde aga kүjeui kүjeu kajynsinlisinin kүjeui siyakty kүjeuinin etene zhakyn tuyskandarymen birge sol auylga әrisi sol tonirektegi kauymga kelin bolyp sanalady Dәstүrli ortada kalyptaskan moraldyk etikalyk normalarga saj kelin zhasy men zholy үlken kozi tiri tuyskandaryn gana emes dүnieden ozgan atalarynyn kejde әzhelerinin atyn atamauga tiis olardyn atyn tergep at koyady Қazak әjelderi ertede kүjeulerinin atyn tura ajtpaj myrza otagasy үlken kisi dep atagan Әjelge katysty kazak yrymdaryDәstүrli kiim kigen kazak әjelderi Қazaktar yrym tyjymga katty mәn bergen zhәne ogan katysty guryptyk nanym senimder el arasynda keninen oryn algan Mysaly kazak әjeline katysty tomendegidej yrymdardy kezdestiruge bolady Қazak halky үsh әjel tastagan erkekti zhaktyrmajdy Onyn kolynan balalaryna dәm tatyrmajdy Zhamandygy bastaryna keledi dep yrymdajdy Sondaj ak olgen er adamnyn sүjegine erler әjel adamnyn sүjegine әjelder tүsedi Өlgen adamdy zhoktap zhylaganda әjel adamdar shashyn zhajyp zhiberip zhylasa ishindegi sheri tarkajdy dep senedi Әjel esh uakytta erine kol zhumsamauy kerek kүsh korsetip tayak ala zhүgirmejdi zhәne ses korsetpeui tiis Ұryskanda tildep betke tүkirmejdi Bulaj istegen әjeldin ak nekesi buzylady ozinen ozi talak bolady dep eseptejdi Zhajshylykta er kisilerdin zhүresinen otyruyn zhaman yrymga balajdy Bul karaly zhagdajdy olim zhitimdi eske tүsiredi Қajgy үstindegi erler seriginen ajyrylgan kisiler osylaj kara tutyp otyrady Sondyktan er adamdar kujrygyn zherge basyp otyruga tiis Al әjel adamdardyn zhүrelep otyruy zhaksy yrym Әjelderdin biyazy tүrimen ibaly bejnede zhүrelep otyruy erlerge үlken kisilerge korsetken kurmeti bolyp sanalady Қazak tanymynda er adam zhүrelese auylga kater tonedi әjelder zhүrelese auylga ibalyk ornajdy dep biledi Әjel erkektin aldynda tosin ashyp zharkyratyp otyrmajdy Bulaj istese kadalady til tiedi Sonyn saldarynan tosi karajyp omyrauy isedi Tas emshek bolyp omyrauynan sүt kashady Sүt bolmagan son kut ta bolmajdy kushagy suyk bauyry tas bolady dep zhoridy Sondyktan da bala emizgende de bogde adamga korsetpej etegin zhauyp otyryp emizetin bolgan Қazak әjelderi ozinin basyna salyp zhүrgen zhaulygyn baskalarga bermejdi Olaj etse basymdagy bak baskaga koshedi dep yrymdajdy Sonymen katar әjel adam keshke karangy tүskennen kejin syrtka zhalanbas shykpajdy ojtkeni karangy tүsken kezde zhyn shajtandar әjel adamnyn shashyna zhabysyp үjge birge keledi dep yrymdagan Zherik bolgan әjel zherik asyn zheui kerek Zherigi kanbagan әjeldin balasy su auyz bolyp tuylady ondaj bala suajt bolady degen yrym bar Zhana bosangan әjel үjge kirgen itke shyk demejdi Bulaj istese әjeldin tisi tүsip kalady bojynan kajraty ketedi dep biledi EskertpelerӘlem tilderinin birazynda үshinshi zhak esimdikteri Ol onyn zhynys bojynsha erekshelenedi Mysaly tuganynda er bolgan agylshyntildi trans әjel ozinin he erkekterge koldanylatyn ol esimdigi esimdigin she әjelderge koldanylatyny degenine auystyra alady DerekkozderPassarge Eberhard Color Atlas of Genetics Thieme 2017 P 362 ISBN 978 3132414402 Understanding transgender people gender identity and gender expression agyl Amerikalyk psihologiyalyk kauymdastyk 9 March 2023 Tekserildi 14 mausym 2023 Intersex people agyl OHCHR United Nations Office of the High Commissioner for Human Rights Free amp Equal Campaign Fact Sheet Intersex 2015 Abdusamat Қasym Әjel sozinin shyn magynasy osy ekenin bilmeppin kaz ihsan kz 12 mausym 2017 Tekserildi 6 zheltoksan 2024 ӘJEL kaz SӨZDIKҚOR Tekserildi 6 zheltoksan 2024 Sovremennye kazashki ne hotyat byt katyn opros orys informburo kz 17 fevralya 2017 Tekserildi 6 zheltoksan 2024 Slovo katyn predlozhili reabilitirovat orys 365info kz 18 noyabrya 2015 Tekserildi 6 zheltoksan 2024 Hake Laura O Connor Clare Genetic Mechanisms of Sex Determination Scitable 2008 Tekserildi 23 tamyz 2019 Wizemann Theresa M Pardue Mary Lou Sex Begins in the Womb Exploring the Biological Contributions to Human Health National Academies Press US ISBN 978 0 309 07281 6 Hamilton Fairley Diana Lecture notes Obstetrics and gynaecology Wiley Blackwell 2009 ISBN 978 1 4051 7801 3 Age at menarche in Canada results from the National Longitudinal Survey of Children amp Youth BMC Public Health 10 736 2010 10 1186 1471 2458 10 736 1471 2458 3001737 21110899 Relative weight and race influence average age at menarche results from two nationally representative surveys of US girls studied 25 years apart Pediatrics 111 4 Pt 1 844 850 2003 10 1542 peds 111 4 844 12671122 What is Assisted Reproductive Technology Reproductive Health CDC 14 karasha 2014 Muragat koshirmesi 1 karashanyn 2017 Wayback Machine muragatynda default Stanford Children s Health stanfordchildrens org Tekserildi 25 shilde 2022 Altriciality an overview ScienceDirect Topics sciencedirect com Tekserildi 25 shilde 2022 Twins Triplets Multiple Births medlineplus gov Tekserildi 25 shilde 2022 Menopause Overview agyl Eunice Kennedy Shriver National Institute of Child Health and Human Development 28 June 2013 Tekserildi 8 nauryz 2015 Muragat koshirmesi 2 sәuirdin 2015 Wayback Machine muragatynda Menopause Overview PubMedHealth 29 tamyz 2013 Tekserildi 8 nauryz 2015 Muragat koshirmesi 10 kyrkүjektin 2017 Wayback Machine muragatynda Menopause The Medical Clinics of North America 99 3 521 34 May 2015 10 1016 j mcna 2015 01 006 25841598 Hawkes K O Connell J F Jones N G Blurton Alvarez H Charnov E L 1998 02 03 Grandmothering menopause and the evolution of human life histories in en Proceedings of the National Academy of Sciences 95 3 1336 1339 Bibcode 1998PNAS 95 1336H 10 1073 pnas 95 3 1336 0027 8424 18762 9448332 Increasingly Indispensable Grandparents YaleGlobal Online agyl archive yaleglobal yale edu Tekserildi 28 shilde 2022 Buss David Evolved Standards of Physical Beauty Evolutionary Psychology The New Science of the Mind 6th Routledge P 283 288 ISBN 978 0429590061 placental mammal Characteristics amp Facts Britannica agyl www britannica com Tekserildi 25 shilde 2022 Placental Mammals ucmp berkeley edu Tekserildi 25 shilde 2022 Hess R A Bunick D Lee K H Bahr J Taylor J A Korach K S Lubahn D B 1997 A role for estrogens in the male reproductive system Nature 390 6659 447 448 Bibcode 1997Natur 390 509H 10 1038 37352 5719867 9393999 Raloff J Science News Online 12 6 97 Estrogen s Emerging Manly Alter Ego Science News 6 zheltoksan 1997 Tekserildi 4 nauryz 2008 Muragat koshirmesi 1 tamyzdyn 2013 Wayback Machine muragatynda Science Blog Estrogen Linked To Sperm Count Male Fertility Science Blog Tekserildi 4 nauryz 2008 Muragat koshirmesi 7 mamyrdyn 2007 Wayback Machine muragatynda Normal Testosterone and Estrogen Levels in Women Website WebMD Tekserildi 28 kazan 2015 Birikken Ұlttar Ұjymy 2015 Demographic Yearbook 2016 P 60 ISBN 978 9210511094 Muragat koshirmesi 22 akpannyn 2021 Wayback Machine muragatynda Alice D Dreger April M Herndon Progress and Politics in the intersex rights movement Feminist theory in action Melissa Hines S Faisal Ahmed amp Ieuan A Hughes 2003 Psychological Outcomes and Gender Related Development in Complete Androgen Insensitivity Syndrome Archives of Sexual Behavior 32 2 93 101 10 1023 A 1022492106974 12710824 https link springer com article 10 1023 A 1022492106974 Cohen Kettenis PT 2005 Gender change in 46 XY persons with 5alpha reductase 2 deficiency and 17beta hydroxysteroid dehydrogenase 3 deficiency Archives of Sexual Behavior 34 4 399 410 10 1007 s10508 005 4339 4 16010463 Furtado P S 2012 Gender dysphoria associated with disorders of sex development Nat Rev Urol 9 11 620 627 10 1038 nrurol 2012 182 23045263 The Mental Health and Well being of LGBTQ Youth who are Intersex The Trevor Project 2021 Bailey J Michael Vasey Paul Diamond Lisa Breedlove S Marc Vilain Eric Epprecht Marc 2016 Sexual Orientation Controversy and Science Psychological Science in the Public Interest 17 2 45 101 10 1177 1529100616637616 27113562 https www researchgate net publication 301639075 Retrieved 2019 12 21 Muragat koshirmesi 2 zheltoksannyn 2019 Wayback Machine muragatynda Kevin L Nadal The Sage Encyclopedia of Psychology and Gender 2017 Script error No such module Catalog lookup link Script error No such module check isxn p 401 Most cultures currently construct their societies based on the understanding of gender binary the two gender categorizations male and female Such societies divide their population based on biological sex assigned to individuals at birth to begin the process of gender socialization Sigelman Carol K Rider Elizabeth A Life Span Human Development Cengage Learning P 385 ISBN 978 1 337 51606 8 Muragat koshirmesi 21 shildenin 2023 Wayback Machine muragatynda Maddux James E Winstead Barbara A Psychopathology Foundations for a Contemporary Understanding Routledge ISBN 978 0 429 64787 1 Muragat koshirmesi 21 shildenin 2023 Wayback Machine muragatynda Standards of Care for the Health of Transsexual Transgender and Gender Nonconforming People version 7 The World Professional Association for Transgender Health Muragat koshirmesi 24 kyrkүjektin 2014 Wayback Machine muragatynda Sherer Ilana 2016 03 01 Social Transition Supporting Our Youngest Transgender Children in en Pediatrics 137 3 e20154358 10 1542 peds 2015 4358 0031 4005 26921284 https publications aap org pediatrics article 137 3 e20154358 81430 Social Transition Supporting Our Youngest Beidel Deborah C Frueh B Christopher Hersen Michel Adult Psychopathology and Diagnosis 7th New York Wiley P 618 ISBN 978 1 118 92791 5 Kollen Thomas Sexual Orientation and Transgender Issues in Organizations Global Perspectives on LGBT Workforce Diversity Springer P 138 ISBN 978 3 319 29623 4 Maternal mortality ratio per 100 000 live births agyl Dүniezhүzilik densaulyk saktau ujymynyn resmi sajty Muragat koshirmesi 7 mamyrdyn 2013 Wayback Machine muragatynda Education material for teachers of midwifery midwifery education modules World Health Organization P 3 ISBN 978 600 7257 12 8 Maternal mortality agyl Dүniezhүzilik densaulyk saktau ujymynyn resmi sajty 19 September 2019 Tekserildi 29 shilde 2022 Muragat koshirmesi 8 akpannyn 2022 Wayback Machine muragatynda Female Life Expectancy Dүniezhүzilik densaulyk saktau ujymynyn resmi sajty Tekserildi 24 tamyz 2019 Muragat koshirmesi 25 shildenin 2019 Wayback Machine muragatynda Why is life expectancy longer for women than it is for men Scientific American 2004 08 30 http www scientificamerican com article cfm id why is life expectancy lo Retrieved 2009 10 17 Muragat koshirmesi 15 sәuirdin 2021 Wayback Machine muragatynda Resolution on Reproductive and Sexual Health International Federation of Gynecology and Obstetrics agyl Figo org Tekserildi 19 sәuir 2014 Muragat koshirmesi 23 akpannyn 2014 Wayback Machine muragatynda Preventing unsafe abortion agyl Dүniezhүzilik densaulyk saktau ujymynyn resmi sajty Tekserildi 24 tamyz 2019 Қazaktyn etnografiyalyk kategoriyalar ugymdar men ataularynyn dәstүrli zhүjesi Enciklopediya DPS 2011 ISBN 978 601 7026 17 2 Tuystyk katynastarSanat OtbasyKүjeu Әjel Әke Ana Ata Әzhe Bauyr Қaryndas Bala Қyz Aga Kindik sheshe