Түрікмендер

Түрікмендер (түрікм. Türkmenler) - Түрікменстанның негізгі халқын құрайтын, сонымен қатар Өзбекстан, Ресей, Иран, Ирак, Ауғанстан, Тәжікстан, Сирия мен Пәкістан мемлекеттерінде тұратын ежелгі оғыз тектес халықтар. Ежелгі уақытта түрікмендер өздерін оңыздар деп атады, ал орта ғасырларда олар өздерін түрікмендер деп атай бастады.

Түрікмендер
Türkmenler
Жоғарыдан төменге, солдан оңға қарай: Ұлттық киімдегі түрікмендер Тәуелсіздік шеруінде, түрікмендер-текелілер, Теке атты полкінің түрікмендері, Түрікменстан тәуелсіздік күніндегі түркімен атбегі, ұлттық киімдегі түрікмендер
Бүкіл халықтың саны
шамамен 8 млн адам
Ең көп таралған аймақтар
Түрікменстан	4 248 000
Иран	1 328 585
Ауғанстан	932 000
Өзбекстан	192 000
Пәкістан	60 000
Ресей	36 885 (2010)
Тәжікстан	15 171 (2010)
АҚШ	5000~
Украина	3709 (2001)
Беларусь	2685 (2009)
Қазақстан	2234 (2009)
Қырғызстан	2037 (2012)
Тілдері
түрікмен
Діні
ислам дінінің суннит бағыты

Селжүктер, Хорезмшаһтар-аныштегіндер, Осман әулеттері, Қарақоюнлылар, Аққоюнлылар және тиісінше , , , , және түрікмен тайпаларынан тарайды деп есептеледі. Жалпы саны әлемде 12 миллионнан астам адам.

Эндоэтнонимдері

Түрік тілінде – «Türkmenler»; татар тілінде – «Төрекмәннәр»; өзбек тілінде – «Turkmanlar»; парсы тілінде – “ترکمن‌ها”; араб тілінде – “تركمان”; ағылшын тілінде – «Turkmens»; орыс тілінде – «Туркмены»; украин тілінде - «Туркмени»; қазақ тілінде «Түрікмендер».

Этногенезі

Зерттеушілер Түрікмендерді моңғолдық элементі бар еуропалық нәсілдің Жерорта теңізі антропологиялық тобына жатқызады. Түрікмендер халқының қалыптасу тарихы 15 ғасырға дейін созылып, қатар өмір сүрген теке, иомуд, гоклен, сарық, салар, эрсары, човдур, нохурли, емрели, алили, қарадашлы, ата деген этникалық топтар мен тайпалар бертін келе бірыңғай түрікмен халқы болып бірікті. 20 ғ-ға дейін Түрікмендерде овган, арап, гуллар, гурд, гурама, тат, кыпчак, аймаклар, гирей, газен, галмыктар, гарамугол аталатын тайпалар мен руларға бөлінді. Кейін келе руға бөліну өз әсерін жоғалтып алды.

Басында ирандық және парсы ықпалы болды. Оның орнын түркі көші-қоны басты. Одан кейін 17 ғасырда Түрікменстан Ресей империясының құрамына кірді. Олар көшпелі, бірақ иран текті жергілікті халыққа қосылды. Мұны халықтың «түрікмен» атауының өзі көрсетеді. Бұл парсы сөзі. 9-11 ғасырларда Түрікменстан шекарасына көптеп енген оғыздар түрікмендердің этногенезінде маңызды рөл атқарды. 11 ғасырда солтүстік-шығыстан селжұқтармен бірге келген оғыздардың негізгі бөлігі осында қоныстанып, бірте-бірте жергілікті халықпен сіңісіп кеткен. Түркімен тілінің қалыптасуы орын алды.

Сырт келбеті

Түрікмен-теккелер

Түрікмендер арасында, негізінен теккелер арасында антропометриялық зерттеулер жүргізген профессор Яворский олар туралы мынадай деректер келтіреді. Зерттеулерге сәйкес, қырғыздарға қарағанда әлсіз дене бітімімен және басы кішірек, дөңгелек бас сүйегінен гөрі конустық және биіктігі 5-6 фут болатын таза түрін сақтаған. Транскаспий ойпатының оңтүстік шекараларына жақындаған сайын иран қоспасының ерекшеліктері одан сайын айқын көрінеді, бет түктері көбірек болады, бет сүйектерінің шығыңқылығы аз байқалады, тек кішкентай, біршама қиғаш орналасқан көздер түркі тектілігін көрсетеді. Жалпы, Солтүстік Иранмен азды-көпті көршілес түркімендер туралы да солай деуге болады, бірақ олардың терісінің түсі парсыларға қарағанда ақ, дене бітімдері ирандықтарға қарағанда күштірек. Әйелдерде түркі түрі, олардың арасында парсылардың айтарлықтай пайызына қарамастан, көбірек байқалады. Әдемі әйел түрлері Осман сұлуларына ұқсайды.

Дене құрылысы негізінен арықша, бойы биік, орташа-1694, теккелерде 1700. Кеуде шеңбері 862, биіктікке қатынасы 50,88. Тері түсі сарғыш-бозғылт, бірақ ақшыл да бар. Шаштың түсі түсі қара, бірақ қара қоңыр түстері де бар, шаштары жиі тегіс, кейде бұйра болады. Еріндері жеткілікті толық, түзу. Бас сүйегі артқа және жоғарыға созылған, бастың жоғарғы жағына қарай, кейде біршама тегіс. Маңдай пішіні негізінен дөңгелек, құлақтары үлкен және шығыңқы.

Тілі

Толық мақаласы: Түрікмен тілі

Олар түркі тілдерінің оғыз кіші тобының түрікмен тілінде сөйлейді. Негізгі диалектілері теке, йомуд, гоклен, ерсары, салыр, сарық, чаудор, нохур, қарадашлы, алили, сурхы, хатап, мукры, эски, арабачи, чечес, баят, сакр, кырач, чандыр, хасар, емрели, дуечи, мурче, мехинли және т.б. сияқты этникалық топтардың атымен аталады.

Ертеден түрікмен тілінде араб әліпбиіне негізделген жазу жүйесі пайдаланылып келген. Көне түрікмен әдеби тілі негізінен поэзия тілі болды. Қазіргі түрікмен әдеби тілі текин (теке) диалектісінің ахал сөйленімі негізінде қалыптасқан. Кеңес Одағының заманында республикалардың барлық тілдері көптеген өзгеріске ұшырады. Соның ішінде әліпбилердің ауысуы да болды. 1928 жылы латын әліпбиі қабылданып, 1940 жылы кириллицаға ауыстырылған. 1993 жылы Сапармұрат Ниязов түрікмен тілі кириллицадан латын әліпбиіне өтендігін мәлімдеген. 1994 жылы түрікмен тілінің әліпбиі қайтадан латын әліпбиіне көшірілді.

Діні

Түрікмен халқының көпшілігі басқа түркі ұлттары сияқты Ислам дінінің сүннит тармағын ұстанады. Алғашқы мұсылмандар қазіргі Түркіменстан жерінде VI ғасырда арабтардың жаулап алулары кезінде пайда болды. Кең исламдандыру селжұқтар дәуірінде басталды.

Түркіменстанда жыл сайын Рамазан айының соңындағы Құрбан айт (1 жұмыс емес күн) және Құрбан Байрам (3 жұмыс күні емес) діни мерекелері тойланады. Ресми деректер бойынша (2010 ж.) Түрікменстанда 398 мешіт болған.

Кәсібі

Түрікмендер ерте заманнан бері суармалы егіншілікпен, мал шаруашылығымен қатар айналысты. Сондықтан халықтың басым көпшілігі жартылай көшпелі тұрмыс кешті. Көшпелі малшыларды “чарва”, отырықшы дихандарды “чомурлар” деп атады. Теңіз жағалауындағылар ерте кезден-ақ балық аулап, әзірлеуді кәсіп еткен. Аңшылық – Түрікмендердің көнеден жеткен кәсібі. Құс, түлкі, киік, тауешкі, қоян, т.б. аңдарды мылтықпен, тор, қақпан құрып, тазы жүгіртіп, ителгі, бүркіт секілді қыран құстарды салып аулау дәстүрі бар.

Салыр үлгісіндегі түрікмен кілемі

Көне дәуірден-ақ қолөнері дамыған. ХІХ ғасырдың ортасына қарай кілем жасау, жібек тоқу және киіз басу кәсіптік маңызға ие болды. Зергерлік бұйымдар жасау бұл металл өңдеудің ең көне түрлерінің бірі (күміс, алтын). Түрікмен зергерлері сан ғасырлар бойы қолөнер техникасын ұрпақтан-ұрпаққа жалғастыра отырып, зергерлік өнердің өзіндік ерекшелігін сақтап келеді. Түркімен бейнелі кестелері скифтер дәуірінде кең таралып, басқа дәуірлерде үлкен кемелдікке жетті. Түрікмендер ерте заманнан кесте тігудің негізгі материалы ретінде жібек тоқып, түрікмен әйелдері мен қыздары көйлектерін түрлі-түсті жібекпен кестелегені белгілі. Үй қолөнерінің бір түрі – тоқымашылық Түркіменстанда өте кең тараған. Әрбір отбасында дерлік тоқыма өнері қыздардың бойына жастайынан дарыған. Оларды 8-10 жасынан бастап жіп басу, тоқу, тігу өнеріне үйрете бастады.

Қыш өндірісімен тек ер адамдар айналысқан. Қарапайым балшықтан ыдыстар, су құятын құмыралар, сары майды шайқауға арналған құмыралар, майды сақтауға арналған қазандар, сүт, табақ, кесе, шәйнек, т.б. жасаған.

Түрікмен ақсақалы

Тұрмыс салты

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында түрікмендерде үлкен патриархалдық отбасы, әсіресе кешенді шаруашылық сақталған аудандарда басым болды. Көп балалы отбасы туыстарының бірнеше ұрпағын немесе бөлінбеген ағайындылардың отбасын қамтыды. Балалары бар ерлі-зайыптылардан, кейде күйеуінің ата-анасының біреуінен тұратын отбасылар азырақ болды. Көп балалы отбасы мүшелері ортақ шаруашылық жүргізді. Оны үлкен кісі – әкесі немесе ағасы басқарды. Әйелдерде үлкенінің әйелі немесе жесірі басым болды. Отағасының билігі шексіз болды: ол оның барлық мүлкін және оның мүшелерінің тағдырын басқарды.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Түрікмендердің дәстүрлі баспанасы киіз үй (гара ой) болған. Оазистерде киіз үймен қатар тұрақты тұрғын үй түрі, көбінесе 1-3 бөлмелі жалпақ шатырлы, бірнеше шағын терезелері бар қыш немесе саман үй (там) болған.

Серах және Каахка аймақтарында күмбезді шатырлы үйлер жиі кездеседі. Каспий түрікмендері арасында іргелі ағаш үйлер жиі болған. Қазіргі уақытта ауылдық тұрғын үй әдетте 2-4 еңісті шифер немесе темір төбесі, үлкен терезелері бар саман немесе күйдірілген кірпіштен қаланған 3-4 бөлмелі үй болып табылады.

Жазда демалуға және ұйықтауға арналған орын ретінде қызмет ететін жабық веранда (айван) сақталған. Шаруашылық бөлмелер ауланың артқы бөлігінде орналасқан. Қазіргі уақытта киіз үй көптеген жерлерде саяжай немесе алыстағы және маусымдық жайылымдардағы шопандардың үйі ретінде бар.

Орта Азиялық түрікмендер дәстүрлі киімде. 1905-1915 жылдардағы сурет

Дәстүрлі киімдері

Көптеген халықтар қалалық киімге ауысқанына қарамастан, түрікмендер өздерінің дәстүрлі костюмдеріне пайдаланады. Ерлер мен әйелдер көйлек, шалбар, кенептен тігілген ұзын халат киеді. Жазда әйелдер тек көйлек пен ұзын шалбар киеді. Халаттар мен теріден жасалған бас киімдер ұлттық киімнің айрықша белгісі болып табылады.

Ұлттық спорт пен ойын түрлерінен ат жарысы, жарыс, байрақ аталатын ат жарысы, сондай-ақ мергендікке баулитын нысана көздеу, ату, ұлттық спорт түрлері, балуандар күресі кең тараған. Түрікмендер-де ерте кезден шахмат, берижи, бадақ салмақ тәрізді есептеу, есте сақтау, ептілік, есту, түйсіну қабілетін арттыратын ойын түрлері бар.

Дәстүрлі тағамдары

Түрікмендер жылдың көп мезгілінде сүт тағамдарынан қатық, сүзбе, айранды қорек етеді. Қой мен ешкі, сиыр сүтін, түйенің шұбатын пайдаланады. Нан тағамына бауырсақ, қаттама, шелпек жатады. Ыстық тағамы – ет қосқан сорпа, қуырдақ (говурма), палау, кеспе көже, тұшпара.

Ұлттық тағамдары

Түрікмен асханасының негізгі тағамы — "аш" палауы, бірнеше ондаған түрі бар, негізгі ингредиенттер - күріш пен ет (құс еті, қой еті). Палауға көкөністер, дәмдеуіштер, кептірілген жемістерді қосылады. Түркімен асханасының Орталық Азияның басқа тағамдарынан басты айырмашылығы – ұлттық балық тағамдары. Балықты арнайы қазандарда күріш, анар шырыны, мейіз, күнжіт, өрік қосып пісіреді. Балықты қуырады, сосын қазандарда бұқтырады, кейде ет орнына әртүрлі тағамдарға қосады. Сүт өнімдері мен сүт кеңінен қолданылады, өте пайдалы болып саналатын, дәмі тәтті түйе сүтінен сары май, йогурт, айран жасалады. Қойдан ірімшік, сүзбе массасы, брынза, сиырдан сүзбе, йогурт, ірімшік, сары май дайындалады. Түрікмендердің сүт өнімдері өте көп.

Тәттіден тағамдардан лалагүлдің тамырынан жасалған халва, тәтті тоқаш, қант ұнтағы қосылған пончик, дайындайды. Жергілікті түрікмен қарбыздары, қауындары, жемістері өте дәмді және хош иісті. Сусындардың ішінен олар шайды жақсы көреді. Шығыста олар жасыл, солтүстік пен батыста қара түсті басымырық пайдаланады. Қыста шай сүтке қайнатылып, қой майы, май қосылады.

Фольклоры

Түрікмен әйелдері ұлттық би куштдепті билеуде

Ауызша шығармашылыққа ауызша кәсіби музыка, зікір музыкасы және халық әндері жатады. Барлық дәстүрлі музыка монодиялы (бір дауысты) болып табылады. Жергілікті стильдерімен ерекшеленеді: ахал, марый, дашогуз, лебап, балкан. Ауызша-кәсіби музыка «Гор­кут-Ата» және «Гёр-ог­лы» (Дашогуз аймағы) эпосымен, авторлық және авторы белгісіз дастандармен (Дашогуз, Марый аймақтары), Мақтымқұлы, Сейди, Кемине, Молланепес мәтіндеріне жазылған әндермен, Мятаджи және басқа да классик ақындар, аспаптық пьесалар, соның ішінде «Салтыктар», «Гырклар», «Мукамлар», «Навои» және т.б. ірі циклдік композициялармен (Ахал аймағы) ұсынылған.

Музыкалық аспаптары: дутар, гижак, гаргы-тюйдук флейтасы, дилли-тюйдук, гопуз идиофоны, сыбызғы. Музыкалық фольклорлар: күнтізбелік құттықтау әндері (яремезан), көріпкелдік жырлар (монджукатды), жаңбыр шақыратын әндер (сюйтгазан, чемече-гелин, түйтатын, коссем) және жел шақыру әндері (мирхайдар). Қыздар әні (ляле), қозғалысқа байланысты ойын әндері (дамак-ляле, аяк-ляле, додак-ляле, дыз-ляле, хыммыл), сиыр (ховлум), түйе (хореле) сауумен бірге жүретін әндер, отбасылық-салттық фольклор: бесік жыры (хувди, алла), үйлену тойлары (яр-яр, өлең, донем, ярейжан), жылау-жоқтау (агы), билер (чапак, карсак).

Күнделікті өмірде лирикалық, күлкілі, мақтау әндері де кең таралған.

Қазақстандағы түрікмендер

Қазақстанның түрікмен диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:

• 3265 (1970 ж.),
• 2241 (1979 ж.),
• 3718 (1989 ж.),
• 1729 (1999 ж.)
• 2 000 (2009) адам.

1989 жылы Қазақстанда тұратын түрікмендердің 72%-ы өз ұлтының тілін ана тілі деп санайды, бірақ олардың тек 0,6%-ы түрікмен тілін біледі; түрікмендердің 6,6%-ы қазақ тілін ана тілі деп таныды, олардың 3,7%-ы қазақ тілін меңгерген; түрікмендердің 16,3%-ы орыс тілін ана тілі деп санайды, ал түрікмендердің 60%-ы орыс тілін меңгерген. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан түрікмендерінің қостілділік әрежесі келесідей анықталды: біртілділер – 671 адам (38,8%), қостілділер – 1058 адам (61,2%).

Сілтеме

• Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Түрікмендер

Дереккөздер

1. Туркмены - Türkmenler. Тексерілді, 29 қараша 2024.
2. Түрікмендер. Тексерілді, 29 қараша 2024.
3. Бас редактор Ә. Нысанбаев «Қазақстан»: Ұлттық энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 1998. — Т. IX. — ISBN 5-89800-123-9.
4. Түрікменстандағы дін. Тексерілді, 29 қараша 2024.
5. Түрікмендер. Тексерілді, 29 қараша 2024.
6. В.А.Тишков Дүние жүзіндегі халықтар мен діндер. Энциклопедия. — Москва: Үлкен Ресей энциклопедиясы, 1999. — Б. 555. — 930 б. — 100 000 таралым. — ISBN 5-85270-155-6.
7. Әлем халықтары/Түрікмендер. Тексерілді, 28 қараша 2024.
8. «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, IX том
9. Наталья Котоман. Түркімендер – Орталық Азия оазисінің тұрғындары. Тексерілді, 28 қараша 2024.
10. Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017. Тексерілді, 29 қараша 2024.
11. Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 407. — ISBN 978-601-7472-88-7.
12. Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж. Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 186. — 480 б. — ISBN 978–601–7988-21-0.

Тағы қараңыз

• Оғыздар
• Ирак түрікмендері
• Сирия түрікмендері