Azərbaycanca
Беларуская
Deutsch
English
Français
Қазақ
Lietuvių
Русский
ภาษาไทย
Türkçe
Українська
Шыңжаң Ұйғыр автономиялық өлкесі (ұйғ. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى / Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni; қыт. 新疆维吾尔自治区 : Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū. Қысқаша ШҰАР, Шыңжаң; ұйғ. شىنجاڭ; қытайша: 新疆; пінин: Xīnjiāng; : Hsin1-chiang1; : Sinkiang) — Қытай Халық Республикасының Солтүстік-Батыс өңіріндегі орналасқан автономиялық аумақ әрі жер көлемі бойынша ең ірі әкімшілік аумақтық бөлінісі. Солтүстігінде Алтай таулары арқылы 52 км Ресей Федерациясымен шығысында Моңғолияның Баян-Өлгей, аймақтарымен, оңтүстігінде , батыс-солтүстігінде Қазақстанның Алматы, Шығыс Қазақстан облыстарымен, батысында Қырғызстан, Тәжікстан Республикаларымен шекараласады.
| Автономиялық өлке | ||||
| Шыңжаң Ұйғыр автономиялық өлкесі | ||||
| қытайша: 新疆维吾尔自治区 (Xīnjiāng Wéiwú'ěr Zìzhìqū) ұйғырша: شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى (Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni) | ||||
[[Сурет:
Үстіден астыға: Үрімжі көкжиек сызығы, мен |290px]] | ||||
| Әкімшілігі | ||||
|---|---|---|---|---|
| Әкімшілік орталығы | ||||
| Парткомның басшысы | Чэнь Цюаньго | |||
| Тарихы мен географиясы | ||||
| Жер аумағы | 1,664,897 км² км² (1-ші орын) | |||
| Тұрғындары | ||||
| Тұрғыны | 25 852 345 адам(21-ші орын) | |||
| Тығыздығы | 16/км² адам/км² (29-шы орын) | |||
«Шыңжаң» атауының тарихы
Негізгі атауы «Шығыс Түркістан». Қазір Қытай өкіметі саяси нараздық себептерінен «Шығыс Түркістан» деген атау қолдануына тыйым салынған. Бұрын Хән тарихнамаларында «Батыс өлкелер» делініп келген бұл тұсқа Шыңжаң (Жаңа аумақ) деген ат 1877 ж. Чиң үкіметі кеңесші етіп тағайындаған жағынан берілген болатын.
Тарихы
Шыңжаңда бұдан 10-20 мың жыл бұрын-ақ адамзат тіршілік ете бастаған. Олар 4 мың жылдың алдында қола, 2700 жылдың алдында темір кезеңіне өткен.
Сонау Амур мен Сарыөзеннің (Хуаңхы) батысы ежелден кейін келе қазақ қатарлы ұлттарды құраған тайпалардың атамекені екені тарихнамалардан белгілі. Бұл ұлан-байтақ өңірде сақтар, ғұндар тайпалық одағы салтанат құрған. Ғұн қағанаты ыдырай бастағанда, Тәңіртау мен Алтай арасы үйсіндер қолына өтті. Бұл б.з.б. 2-ші, 1-ші ғғ. күй. Хән әулетінің алғашқы мәмілегері осы тұста (119 жыл) Үйсін Еліне келіп саяси құдалық сөйлесіп қайтқан. Қытай тарихнамасында Үйсін мемлекеті (Усүн Го) Іле өңірін кіндік еткен өңірдің алып елі деп айқын жазылған. Хән патшасы алғашында ханікені үйсін күнбиіне үйсіндерді ғұндарға Хәнмен тізе қоса қарсы шығу үшін ұзатады.
Байырғы Ұлы Жібек Жолында жатқан Шынжаңның ерте заман мәдениет жұрттары, мыңүйлері, архитектуралары, қабірлері, петроглифтерінің ірілері 300-ге таяу. Бұдан сырт 22 жаратылыстық қорық бар. Ертедегі қала қалдықтарының ішінде ең атақтылары — , , Кроран, , қала харабалары. Шатыдағы қала ойраны алғашында үйсіндерге жазғы астана, артынан Түрік қағандығы маңызды қала болып, Шыңғыс хан жағынан күйретілген.
2014 жылдан бастап Қытай коммунистік партиясының басшысы Си Цзиньпин еңгізген политикасының арқасында Ұйғыр геноциді басталды. Көптеген этникалық және діндік азшылықтар (олардың көбісі ұйғырлар, қазақтар, қырғыздар және басқа түркі мұсылмандар) қайта тәрбиелеу лагерлерінде қамалған.
Жағрапиясы
Еуразия құрлығының кіндігінде жатқан Шыңжаңның жер аумағы 1 660 000 км2 астам. Яғни бүкіл Қытай аумағының алтыдан бірін құрайды. Шет елдермен шекара ұзындығы 5400 км асады. Солтүсті мен солтүстік шығысында Алтай, батыс ортасында Тәңір (Тянь-Шань), оңтүстігінде әйгілі Такла Макан шөлі мен таулары тұр. Тәңіртаудың солтүстігінде Жоңғар, оңтүстігінде Тарым ойпаты бар. 750 неше өзені бар Шыңжаңның жер беті суының жылдық ағыс мөлшері — 88 400 000 000 м3. Өзендері ішінде ең үлкені Іле мен Ертіс. Қалғандары — , , , Манас сықылды орташа не шағын өзендер. Ұзындығы 2179 км келетін Тарым ертеде құяды екен. Қазір де жетпейді. Оның орта шенін бітік тораңғы орманы жапқан. Шыңжаң асқарларында 18 600-ден астам мұздық бар. Аумағы 1 км2 асатын көлінің саны 139.
Тұщы жылына мың тоннадан астам балық ауланады. Бағраш қамысқа да бай. Айдынкөл теңіз деңгейінен 155 метр төменде жатыр. Боғда көлі теңіз деңгейінен екі мың метрдей биікте тұр. Солтүстік Шыңжаңда бұдан сырт Сайрам, Қанас секілді тамаша көлдер бар. Қытайдағы ең үлкен ойпат — (Тұрпан). Екінші үлкен ойпат — . 380 мың шаршы шақырымдық бұл ойпаттың ортасында Құбының құмы жатыр. Қытайдағы шөлдердің 60 пайызы (430 мың 400 шаршы шақырымы) — Шыңжаңда. Қытайдағы екінші үлкен (48 800 км2) шөл Жоңғар кіндігіндегі .
Халқы
2018 жылғы жағдай бойынша Шыңжаң Ұйғыр автономиялық аудан халқы саны 24 870 000 адамды құрады. Шыңжаңда 47 ұлт өкілдері тұрады, олардың ішіндегі ең көпшілігі - ұйғырлар, қытайлар, қазақтар, хуэй халқы (дүнгендер), моңғолдар, ойраттар, қырғыздар, сібе, тәжіктер, өзбектер, маньчжурлар, татарлар және орыстар.
Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы - Қытайдың бес ұлттық автономиялық аудандарының бірі. Әкімшілік жағынан ол аудандарға, автономды округтерге, уездерге, автономиялық округтерге, қалаларға, аймақтарға және ұлттық аймақтарға бөлінеді. Шыңжаң 5 автономды округтен тұрады: , , , ), , және 6 автономиялық аймақтар бар.
КСРО дағы репрессия кезеңінде мыңдаған қазақтар, қырғыздар, орыстар және басқалар Шығыс Түркістанға (қазіргі Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданы ) қоныс аударды және олардың бір бөлігі кейіннен отандарына оралды. 1954–1955 жылдары КСРО-ға қазақтардың жаппай көшуі болды, 1962 жылдың басында 60-тан 100 мыңға дейін ұйғырлар, қазақтар мен дүнгендер КСРО-ға кетті (негізінен Қазақстан мен Қырғызстанға).
| Халық | Саны, (пайызы) 1933 жылы |
|---|---|
| ұйғырлар | 2,900,173 (77.75%) |
| қазақтар | 318,716 (8.55%) |
| қытайлар | 202,239 (5.41%) |
| хуэй халқы | 92,146 (2.47%) |
| қырғыздар | 65,248 (1.75%) |
| моңғолдар | 63,018 (1.69%) |
| тараншылар | 41,307 (1.11%) |
| орыстар | 13,408 (0.36%) |
| сібе | 9,203 (0.25%) |
| тәжіктер | 8,867 (0.24%) |
| өзбектер | 7,966 (0.21%) |
| татарлар | 4,601 (0.12%) |
| 2,489 (0.07%) | |
| маньчжурлар | 670 (0.02%) |
| Жалпы | 3,730,051 |
| Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданның ұлттық құрамы, 2015 ж. | ||
|---|---|---|
| Халық | Саны | Жалпы пайыз |
| ұйғырлар | 11,303,300 | 46.42% |
| қытайлар | 8,611,000 | 38.99% |
| қазақтар | 1,591,200 | 7.02% |
| хуэй халқы | 1,015,800 | 4.54% |
| қырғыздар | 202,200 | 0.88% |
| моңғолдар, ойраттар және қалмақтар, , | 180,600 | 0.83% |
| тәжіктер және | 50,100 | 0.21% |
| сібе | 43,200 | 0.20% |
| маньчжурлар | 27,515 | 0.11% |
| 15,787 | 0.086% | |
| өзбектер | 18,769 | 0.066% |
| орыстар | 11,800 | 0.048% |
| мяо халқы | 7,006 | 0.038% |
| тибеттіктер | 6,153 | 0.033% |
| 5,642 | 0.031% | |
| татарлар | 5,183 | 0.024% |
| саларлар | 3,762 | 0.020% |
| Қалғандар | 129,190 | 0.600% |
Әкімшілік-аумақтық бөлінісі
 | |||||||||
| нөмір | Қазақ атағы | Қытайдағы қазақша атауы | Ұйғыр аты | Қытай атауы | Пиньинь | Ресми азшылық тілі (автономиялық аймақтар) | Халық саны - 2020 | Жер аумағы | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Аймақ деңгейіндегі қалалар | |||||||||
| 1 | Үрімжі қаласы | ءۇرىمجى قالاسى Үрімжі қаласы | ئۈرۈمچى شەھىرى | 乌鲁木齐市 | Wūlǔmùqí Shì | - | 4.054.369 | 13.787,90 | |
| 2 | Қарамай қаласы | قارامايلى قالاسى Қарамайлы қаласы | قاراماي شەھىرى | 克拉玛依市 | Kèlāmǎyī Shì | - | 490.384 | 8.645,08 | |
| 3 | تۇرپان قالاسى Тұрпан қаласы | تۇرپان شەھىرى | 吐鲁番市 | Tǔlǔfān Shì | - | 693.998 | 67.562,91 | ||
| 4 | قۇمۇل قالاسى Құмұл қаласы | قۇمۇل شەھىرى | 哈密市 | Hāmì Shì | - | 673.383 | 142.094,88 | ||
| Автономиялық облыстар | |||||||||
| 5 | سانجى حۇيزۋ اۆتونوميالىق وبلىسى Санжы хұйзу автономиялық облысы | سانجى خۇيزۇ ئاپتونوم ئوبلاستى | 昌吉回族自治州 | Chāngjí Huízú Zìzhìzhōu | - | 1.613.585 | 73.139,75 | ||
| 6 | بۇراتالا موڭعۇل اۆتونوميالىق وبلىسى Боратала Моңғұл автономиялық облысы | بۆرتالا موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى | 昌吉回族自治州 | Chāngjí Huízú Zìzhìzhōu | (Моңғол тілі) ᠪᠣᠷᠣᠲᠠᠯᠠ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠡᠨ ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ ᠵᠧᠦ () ᡋᡆᠷᡆᡐᠠᠯᠠ ᡏᡆᡊᡎᡆᠯ ᡄᡋᡄᠷᡄᡃᠨ ᠴᠠᠰᠠᡍᡇ ᡓᡇᡇ | 488.198 | 24.934,33 | ||
| 7 | بايىنعولىن موڭعۇل اۆتونوميالىق وبلىسى Байынголын Моңғұл автономиялық облысы | بايىنغولىن موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى | 巴音郭楞蒙古自治州 | Bāyīnguōlèng Měnggǔ Zìzhìzhōu | (Моңғол тілі) ᠪᠠᠶᠠᠨᠭᠣᠣᠯ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠡᠨ ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ ᠵᠧᠦ | 1.613.979 | 470.954,25 | ||
| 9 | قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالىق وبلىسى Қызылсу Қырғыз автономиялық облысы | قىزىلسۇ قىرغىز ئاپتونوم ئوبلاستى | 克孜勒苏柯尔克孜自治州 | Kèzīlèsū Kē'ěrkèzī Zìzhìzhōu | (Қырғыз тілі) قىزىلسۇۇ قىرعىز اپتونوم وبلاسى | 622.222 | 72.468,08 | ||
| 12 | Іле Қазақ автономиялық облысы | ىلە قازاق اۆتونوميالىق وبلىسى | ئىلى قازاق ئاپتونوم ئوبلاستى | 伊犁哈萨克自治州 | Yīlí Hāsàkè Zìzhìzhōu | 6.582.500 | 268.778,81 | ||
| Іле Қазақ автономиялық облысының өзі 3 әкімшілік бірліктен, 2 аймақтан және бір жиынтығынан «Облысқа тікелей бағынатын аудандар» тұрады. | |||||||||
| Облысқа тікелей бағынатын аудандар | وبلىسقا تىكەلەي باعىناتىن اۋداندار | ئوبلاستقا بىۋاستە قاراشلىق رايونلار | 自治州直辖县级行政单位 | Zìzhìzhōu zhíxiá xiàn jí xíngzhèng dānwèi | 2.848.393 | 56.381,53 | |||
| 12a | Тарбағатай аймағы | تارباعاتاي ايماعى | تارباغاتاي ۋىلايىتى | 塔城地区 | Tǎchéng Dìqū | 1.138.638 | 94.698,18 | ||
| 12b | Алтай аймағы | التاي ايماعى | ئالتاي ۋىلايىتى | 阿勒泰地区 | Ālètài Dìqū | 668.578 | 117.699,01 | ||
| Аймақтар | |||||||||
| 8 | اقسۋ ايماعى | ئاقسۇ ۋىلايىتى | 阿克苏地区 | Ākèsū Dìqū | - | 2.714.422 | 127.144,91 | ||
| 10 | قاشقار ايماعى | قەشقەر ۋىلايىتى | 喀什地区 | Kāshí Dìqū | - | 4.496.377 | 137.578,51 | ||
| 11 | حوتان ايماعى | خوتەن ۋىلايىتى | 和田地区 | Hétián Dìqū | - | 2.504.718 | 249.146,59 | ||
| автономиялық ауданға тікелей бағынатын қалалар (Шыңжаң ауданында оған тек «Бингтуан» әкімшілігіне қарасты қалалар кіреді) | |||||||||
| A | (Тасырқай) | شىحىزى قالاسى (تاسىرقاي) | شىخەنزە شەھىرى | 石河子市 | Shíhézǐ Shì | - | 635.582 | 456,84 | |
| B | (Бесарық) | ۋجياچۇي قالاسى (بەسارىق) | ۋۇجياچۈ شەھىرى | 五家渠市 | Wǔjiāqú Shì | - | 90.205 | 742,00 | |
| C | تۇمسىق قالاسى | تۇمشۇق شەھىرى | 图木舒克市 | Túmùshūkè Shì | - | 263.245 | 1.914,12 | ||
| D | ارال قالاسى | ئارال شەھىرى | 阿拉尔市 | Ālā'ěr Shì | - | 190.613 | 5.266,00 | ||
| E | بەيتۇن قالاسى Бейтұң қаласы | بەيتۈن شەھىرى | 北屯市 | Běitún Shì | 86.300 | 910,50 | |||
| F | (Теменгуан) | باشەگىم قالاسى | باشئەگىم شەھىرى | 铁门关市 | Tiĕménguān Shì | - | 50.000 | 590,27 | |
| G | (Шуаңхы) | قوسوگىز قالاسى (شۋاڭحى) | قوشئۆگۈز شەھىرى | 双河市 | Shuānghé Shì | - | 53.800 | 742,18 | |
| H | كوكدالا قالاسى | كۆكدالا شەھىرى | 可克达拉市 | Kěkèdálā Shì | 75.000 | 979,71 | |||
| I | (Куню) | قۇرىمقاس قالاسى | قۇرۇمقاش شەھىرى | 昆玉市 | Kūnyù Shì | - | 45.200 | 687,13 | |
| J | حۋياڭحى قالاسى | خۇياڭخې شەھىرى | 胡杨河市 | Húyánghé Shì | - | 80.000 | 677,94 | ||
| K | جاڭا جۇلدىز قالاسى | يېڭى يۇلتۇز شەھىرى | 新星市 | Xīnxīng Shì | - | 44.700 | 539 | ||
| L | بايياڭ قالاسى | بەيياڭ شەھىرى | 白杨市 | Baíyáng Shì | 85.655 | 4.925 | |||
Экономикасы
Шыңжаңда күн сәулесінің түсуі 3400 сағатқа шейін барады.
Шыңжаңның 37,8 % жері ғана ауыл, орман, мал шаруашылықтарына істетіледі. Егістік жері кісі басына 3,13 мудан (1 гектар = 15 му) тура келеді. Орманды жер — 1 978 000 гектар. Пайдалануға болатын табиғи жайылым 51 миллион 310 мың гектардай. Шыңжаң — құрғақ, жауын-шашыны аз, ауа райы құбылмалы өлке.
Шыңжаңның кен қоры мол, кен түрі көп (138-ден астам). Оның 26 түрі қоры жағынан Қытай бойынша алдыңғы бес орынның ішінде. Алтайдың алтыны, жақұты, шырымталы әлемге әйгілі.
Бұл өлкеде жанарзаттық (мұнай, табиғи газ, көмір, , шымтезек, т.б.) кен өнімдерінің де қоры өте мол. Мұнай байлығы — 20 860 000 000 тонна, табиғи газ байлығы — 10 300 000 000 000 m3 деп мөлшерленуде. Бұл Қытайда 2-ші, 1-ші орындарға тән деген сөз.
Шыңжаңда, төрт түліктен сырт, 700-дей омыртқалы хайуандар өмір сүреді. Оның ішінде , қарабай, ақиық сияқты сирек түрлер де бар. Мұнда өсетін 3569 түрлі өсімдіктің ішінде 100-ге жуығы (, көксағыз, сасыр, , , қызылмия, , т.б.) құнды дәрілік өсімдіктер.
Тағы қараңыз
- Іле Қазақ автономиялық облысы
Дереккөздер
- Klimeš, 2015, p. 154
Автор: www.NiNa.Az
Жарияланған күні:
уикипедия, wiki, кітап, кітаптар, кітапхана, мақала, оқу, жүктеу, тегін, тегін жүктеу, mp3, видео, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, сурет, музыка, seks, ән, фильм, кітап, ойын, ойындар, порно, ұялы, андроид, iOS, apple, ұялы телефон, +18, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, ДК, веб, компьютер, xxx, sex
Shynzhan Ұjgyr avtonomiyalyk olkesi ujg شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni kyt 新疆维吾尔自治区 Xinjiang Weiwu er Zizhiqu Қyskasha ShҰAR Shynzhan ujg شىنجاڭ kytajsha 新疆 pinin Xinjiang Hsin1 chiang1 Sinkiang Қytaj Halyk Respublikasynyn Soltүstik Batys onirindegi ornalaskan avtonomiyalyk aumak әri zher kolemi bojynsha en iri әkimshilik aumaktyk bolinisi Soltүstiginde Altaj taulary arkyly 52 km Resej Federaciyasymen shygysynda Mongoliyanyn Bayan Өlgej ajmaktarymen ontүstiginde batys soltүstiginde Қazakstannyn Almaty Shygys Қazakstan oblystarymen batysynda Қyrgyzstan Tәzhikstan Respublikalarymen shekaralasady Avtonomiyalyk olkeShynzhan Ұjgyr avtonomiyalyk olkesikytajsha 新疆维吾尔自治区 Xinjiang Weiwu er Zizhiqu ujgyrsha شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونوم رايونى Shinjang Uyghur Aptonom Rayoni Suret Үstiden astyga Үrimzhi kokzhiek syzygy men 290px ӘkimshiligiӘkimshilik ortalygyҮrimzhiPartkomnyn basshysyChen CyuangoTarihy men geografiyasyZher aumagy1 664 897 km km 1 shi oryn TurgyndaryTurgyny25 852 345 adam 21 shi oryn Tygyzdygy16 km adam km 29 shy oryn Shynzhan atauynyn tarihyNegizgi atauy Shygys Tүrkistan Қazir Қytaj okimeti sayasi narazdyk sebepterinen Shygys Tүrkistan degen atau koldanuyna tyjym salyngan Buryn Hәn tarihnamalarynda Batys olkeler delinip kelgen bul tuska Shynzhan Zhana aumak degen at 1877 zh Chin үkimeti kenesshi etip tagajyndagan zhagynan berilgen bolatyn TarihyShynzhanda budan 10 20 myn zhyl buryn ak adamzat tirshilik ete bastagan Olar 4 myn zhyldyn aldynda kola 2700 zhyldyn aldynda temir kezenine otken Sonau Amur men Saryozennin Huanhy batysy ezhelden kejin kele kazak katarly ulttardy kuragan tajpalardyn atamekeni ekeni tarihnamalardan belgili Bul ulan bajtak onirde saktar gundar tajpalyk odagy saltanat kurgan Ғun kaganaty ydyraj bastaganda Tәnirtau men Altaj arasy үjsinder kolyna otti Bul b z b 2 shi 1 shi gg kүj Hәn әuletinin algashky mәmilegeri osy tusta 119 zhyl Үjsin Eline kelip sayasi kudalyk sojlesip kajtkan Қytaj tarihnamasynda Үjsin memleketi Usүn Go Ile onirin kindik etken onirdin alyp eli dep ajkyn zhazylgan Hәn patshasy algashynda hanikeni үjsin kүnbiine үjsinderdi gundarga Hәnmen tize kosa karsy shygu үshin uzatady Bajyrgy Ұly Zhibek Zholynda zhatkan Shynzhannyn erte zaman mәdeniet zhurttary mynүjleri arhitekturalary kabirleri petroglifterinin irileri 300 ge tayau Budan syrt 22 zharatylystyk koryk bar Ertedegi kala kaldyktarynyn ishinde en ataktylary Kroran kala harabalary Shatydagy kala ojrany algashynda үjsinderge zhazgy astana artynan Tүrik kagandygy manyzdy kala bolyp Shyngys han zhagynan kүjretilgen 2014 zhyldan bastap Қytaj kommunistik partiyasynyn basshysy Si Czinpin engizgen politikasynyn arkasynda Ұjgyr genocidi bastaldy Koptegen etnikalyk zhәne dindik azshylyktar olardyn kobisi ujgyrlar kazaktar kyrgyzdar zhәne baska tүrki musylmandar kajta tәrbieleu lagerlerinde kamalgan ZhagrapiyasyEuraziya kurlygynyn kindiginde zhatkan Shynzhannyn zher aumagy 1 660 000 km2 astam Yagni bүkil Қytaj aumagynyn altydan birin kurajdy Shet eldermen shekara uzyndygy 5400 km asady Soltүsti men soltүstik shygysynda Altaj batys ortasynda Tәnir Tyan Shan ontүstiginde әjgili Takla Makan sholi men taulary tur Tәnirtaudyn soltүstiginde Zhongar ontүstiginde Tarym ojpaty bar 750 neshe ozeni bar Shynzhannyn zher beti suynyn zhyldyk agys molsheri 88 400 000 000 m3 Өzenderi ishinde en үlkeni Ile men Ertis Қalgandary Manas sykyldy ortasha ne shagyn ozender Ұzyndygy 2179 km keletin Tarym ertede kuyady eken Қazir de zhetpejdi Onyn orta shenin bitik torangy ormany zhapkan Shynzhan askarlarynda 18 600 den astam muzdyk bar Aumagy 1 km2 asatyn kolinin sany 139 Tushy zhylyna myn tonnadan astam balyk aulanady Bagrash kamyska da baj Ajdynkol teniz dengejinen 155 metr tomende zhatyr Bogda koli teniz dengejinen eki myn metrdej biikte tur Soltүstik Shynzhanda budan syrt Sajram Қanas sekildi tamasha kolder bar Қytajdagy en үlken ojpat Turpan Ekinshi үlken ojpat 380 myn sharshy shakyrymdyk bul ojpattyn ortasynda Қubynyn kumy zhatyr Қytajdagy sholderdin 60 pajyzy 430 myn 400 sharshy shakyrymy Shynzhanda Қytajdagy ekinshi үlken 48 800 km2 shol Zhongar kindigindegi Halky2018 zhylgy zhagdaj bojynsha Shynzhan Ұjgyr avtonomiyalyk audan halky sany 24 870 000 adamdy kurady Shynzhanda 47 ult okilderi turady olardyn ishindegi en kopshiligi ujgyrlar kytajlar kazaktar huej halky dүngender mongoldar ojrattar kyrgyzdar sibe tәzhikter ozbekter manchzhurlar tatarlar zhәne orystar Shynzhan Ұjgyr avtonomiyalyk audany Қytajdyn bes ulttyk avtonomiyalyk audandarynyn biri Әkimshilik zhagynan ol audandarga avtonomdy okrugterge uezderge avtonomiyalyk okrugterge kalalarga ajmaktarga zhәne ulttyk ajmaktarga bolinedi Shynzhan 5 avtonomdy okrugten turady zhәne 6 avtonomiyalyk ajmaktar bar KSRO dagy repressiya kezeninde myndagan kazaktar kyrgyzdar orystar zhәne baskalar Shygys Tүrkistanga kazirgi Shynzhan Ұjgyr avtonomiyalyk audany konys audardy zhәne olardyn bir boligi kejinnen otandaryna oraldy 1954 1955 zhyldary KSRO ga kazaktardyn zhappaj koshui boldy 1962 zhyldyn basynda 60 tan 100 mynga dejin ujgyrlar kazaktar men dүngender KSRO ga ketti negizinen Қazakstan men Қyrgyzstanga Shynzhan audannyn ulttaryn korsetetin karta Kokpen ujgyrlar kyzylmen kytajlar al sarymen kazaktar korsetilgen Halyk Sany pajyzy 1933 zhylyujgyrlar 2 900 173 77 75 kazaktar 318 716 8 55 kytajlar 202 239 5 41 huej halky 92 146 2 47 kyrgyzdar 65 248 1 75 mongoldar 63 018 1 69 taranshylar 41 307 1 11 orystar 13 408 0 36 sibe 9 203 0 25 tәzhikter 8 867 0 24 ozbekter 7 966 0 21 tatarlar 4 601 0 12 2 489 0 07 manchzhurlar 670 0 02 Zhalpy 3 730 051Shynzhan Ұjgyr avtonomiyalyk audannyn ulttyk kuramy 2015 zh Halyk Sany Zhalpy pajyzujgyrlar 11 303 300 46 42 kytajlar 8 611 000 38 99 kazaktar 1 591 200 7 02 huej halky 1 015 800 4 54 kyrgyzdar 202 200 0 88 mongoldar ojrattar zhәne kalmaktar 180 600 0 83 tәzhikter zhәne 50 100 0 21 sibe 43 200 0 20 manchzhurlar 27 515 0 11 15 787 0 086 ozbekter 18 769 0 066 orystar 11 800 0 048 myao halky 7 006 0 038 tibettikter 6 153 0 033 5 642 0 031 tatarlar 5 183 0 024 salarlar 3 762 0 020 Қalgandar 129 190 0 600 Әkimshilik aumaktyk bolinisinomir Қazak atagy Қytajdagy kazaksha atauy Ұjgyr aty Қytaj atauy Pinin Resmi azshylyk tili avtonomiyalyk ajmaktar Halyk sany 2020 Zher aumagyAjmak dengejindegi kalalar1 Үrimzhi kalasy ءۇرىمجى قالاسى Үrimzhi kalasy ئۈرۈمچى شەھىرى 乌鲁木齐市 Wulǔmuqi Shi 4 054 369 13 787 902 Қaramaj kalasy قارامايلى قالاسى Қaramajly kalasy قاراماي شەھىرى 克拉玛依市 Kelamǎyi Shi 490 384 8 645 083 تۇرپان قالاسى Turpan kalasy تۇرپان شەھىرى 吐鲁番市 Tǔlǔfan Shi 693 998 67 562 914 قۇمۇل قالاسى Қumul kalasy قۇمۇل شەھىرى 哈密市 Hami Shi 673 383 142 094 88Avtonomiyalyk oblystar5 سانجى حۇيزۋ اۆتونوميالىق وبلىسى Sanzhy hujzu avtonomiyalyk oblysy سانجى خۇيزۇ ئاپتونوم ئوبلاستى 昌吉回族自治州 Changji Huizu Zizhizhōu 1 613 585 73 139 756 بۇراتالا موڭعۇل اۆتونوميالىق وبلىسى Boratala Mongul avtonomiyalyk oblysy بۆرتالا موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى 昌吉回族自治州 Changji Huizu Zizhizhōu Mongol tili ᠪᠣᠷᠣᠲᠠᠯ ᠠ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠡᠨ ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ ᠵᠧᠦ ᡋᡆᠷᡆᡐᠠᠯᠠ ᡏᡆᡊᡎᡆᠯ ᡄᡋᡄᠷᡄᡃᠨ ᠴᠠᠰᠠᡍᡇ ᡓᡇᡇ 488 198 24 934 337 بايىنعولىن موڭعۇل اۆتونوميالىق وبلىسى Bajyngolyn Mongul avtonomiyalyk oblysy بايىنغولىن موڭغۇل ئاپتونوم ئوبلاستى 巴音郭楞蒙古自治州 Bayinguōleng Menggǔ Zizhizhōu Mongol tili ᠪᠠᠶᠠᠨᠭᠣᠣᠯ ᠮᠣᠩᠭᠣᠯ ᠥᠪᠡᠷᠲᠡᠭᠡᠨ ᠵᠠᠰᠠᠬᠤ ᠵᠧᠦ 1 613 979 470 954 259 قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالىق وبلىسى Қyzylsu Қyrgyz avtonomiyalyk oblysy قىزىلسۇ قىرغىز ئاپتونوم ئوبلاستى 克孜勒苏柯尔克孜自治州 Kezilesu Ke erkezi Zizhizhōu Қyrgyz tili قىزىلسۇۇ قىرعىز اپتونوم وبلاسى 622 222 72 468 0812 Ile Қazak avtonomiyalyk oblysy ىلە قازاق اۆتونوميالىق وبلىسى ئىلى قازاق ئاپتونوم ئوبلاستى 伊犁哈萨克自治州 Yili Hasake Zizhizhōu 6 582 500 268 778 81Ile Қazak avtonomiyalyk oblysynyn ozi 3 әkimshilik birlikten 2 ajmaktan zhәne bir zhiyntygynan Oblyska tikelej bagynatyn audandar turady Oblyska tikelej bagynatyn audandar وبلىسقا تىكەلەي باعىناتىن اۋداندار ئوبلاستقا بىۋاستە قاراشلىق رايونلار 自治州直辖县级行政单位 Zizhizhōu zhixia xian ji xingzheng danwei 2 848 393 56 381 5312a Tarbagataj ajmagy تارباعاتاي ايماعى تارباغاتاي ۋىلايىتى 塔城地区 Tǎcheng Diqu 1 138 638 94 698 1812b Altaj ajmagy التاي ايماعى ئالتاي ۋىلايىتى 阿勒泰地区 Aletai Diqu 668 578 117 699 01Ajmaktar8 اقسۋ ايماعى ئاقسۇ ۋىلايىتى 阿克苏地区 Akesu Diqu 2 714 422 127 144 9110 قاشقار ايماعى قەشقەر ۋىلايىتى 喀什地区 Kashi Diqu 4 496 377 137 578 5111 حوتان ايماعى خوتەن ۋىلايىتى 和田地区 Hetian Diqu 2 504 718 249 146 59avtonomiyalyk audanga tikelej bagynatyn kalalar Shynzhan audanynda ogan tek Bingtuan әkimshiligine karasty kalalar kiredi A Tasyrkaj شىحىزى قالاسى تاسىرقاي شىخەنزە شەھىرى 石河子市 Shihezǐ Shi 635 582 456 84B Besaryk ۋجياچۇي قالاسى بەسارىق ۋۇجياچۈ شەھىرى 五家渠市 Wǔjiaqu Shi 90 205 742 00C تۇمسىق قالاسى تۇمشۇق شەھىرى 图木舒克市 Tumushuke Shi 263 245 1 914 12D ارال قالاسى ئارال شەھىرى 阿拉尔市 Ala er Shi 190 613 5 266 00E بەيتۇن قالاسى Bejtun kalasy بەيتۈن شەھىرى 北屯市 Beitun Shi 86 300 910 50F Temenguan باشەگىم قالاسى باشئەگىم شەھىرى 铁门关市 Tiĕmenguan Shi 50 000 590 27G Shuanhy قوسوگىز قالاسى شۋاڭحى قوشئۆگۈز شەھىرى 双河市 Shuanghe Shi 53 800 742 18H كوكدالا قالاسى كۆكدالا شەھىرى 可克达拉市 Kekedala Shi 75 000 979 71I Kunyu قۇرىمقاس قالاسى قۇرۇمقاش شەھىرى 昆玉市 Kunyu Shi 45 200 687 13J حۋياڭحى قالاسى خۇياڭخې شەھىرى 胡杨河市 Huyanghe Shi 80 000 677 94K جاڭا جۇلدىز قالاسى يېڭى يۇلتۇز شەھىرى 新星市 Xinxing Shi 44 700 539L بايياڭ قالاسى بەيياڭ شەھىرى 白杨市 Baiyang Shi 85 655 4 925EkonomikasyShynzhanda kүn sәulesinin tүsui 3400 sagatka shejin barady Shynzhannyn 37 8 zheri gana auyl orman mal sharuashylyktaryna istetiledi Egistik zheri kisi basyna 3 13 mudan 1 gektar 15 mu tura keledi Ormandy zher 1 978 000 gektar Pajdalanuga bolatyn tabigi zhajylym 51 million 310 myn gektardaj Shynzhan kurgak zhauyn shashyny az aua rajy kubylmaly olke Shynzhannyn ken kory mol ken tүri kop 138 den astam Onyn 26 tүri kory zhagynan Қytaj bojynsha aldyngy bes orynnyn ishinde Altajdyn altyny zhakuty shyrymtaly әlemge әjgili Bul olkede zhanarzattyk munaj tabigi gaz komir shymtezek t b ken onimderinin de kory ote mol Munaj bajlygy 20 860 000 000 tonna tabigi gaz bajlygy 10 300 000 000 000 m3 dep molsherlenude Bul Қytajda 2 shi 1 shi oryndarga tәn degen soz Shynzhanda tort tүlikten syrt 700 dej omyrtkaly hajuandar omir sүredi Onyn ishinde karabaj akiyk siyakty sirek tүrler de bar Munda osetin 3569 tүrli osimdiktin ishinde 100 ge zhuygy koksagyz sasyr kyzylmiya t b kundy dәrilik osimdikter Tagy karanyzIle Қazak avtonomiyalyk oblysyDerekkozderKlimes 2015 p 154