Ыдыс-аяқ

Ыдыс-аяқ — күнделікті тамақты дайындап, ішіп-жеу барысында пайдаланылатын тұрмыстық заттар жиынтығы. Ыдыс-аяқ қолдану жағдайына байланысты тамақ дайындайтын: , , қазан, ожау, кәкпір, тамақ қабылдайтын: , табақ, қасық, шанышқы, кесе, стақан, саптыаяқ және тамақ сақтауға арналған ыдыстар деп бөлінеді.

Ыдыс-аяқ

Ыдыс-аяқтың жасалған материалы бойынша түрлері

Ыдыстардың металдан, керамикадан, шыныдан, пластмассадан жасалынған түрлері бар.

Металл ыдыстар

Металл ыдыс-аяқ шойыннан, алюминийден, жезде т.б. жасалынады.

• Алюминий ыдыс.
  • Алюминий ыдыс белгілі бір соқпа қалыппен және құйма әдіспен жасалады. Соқпа
  • қалып ыдыстары пайдалану мақсатына қарай түбінің қалыңдығы әр түрлі болып шығарылады (жеңілдеуінде—1,5 мм орташасында —2 мм, ауырынікі—2,5 мм). Құйма ыдыс-аяқтар (таба, кастрюль, қазан т. б.) негізінен қою тамақтарды қуыруға, бұқтыруға және
  • пісіруге арналған.
  • Алюминий ыдыс-аяққа әр беру үшін оған күміс, хром жалатып түрлі түсті бояулармен бояйды.
  • Алюминий ыдыс ыстыққа өте төзімді (алюминийдің балқу температура 6580С), температураның күрт (кенеттен) өзгеруі де қауіпті емес.
  • Алюминий ыдыста пісірілген тамақтық дәмі, түсі, исі бұзылмайды. Мұндай
  • ыдыстарда кез келген тамақты, оның ішінде көбірек тұздалған және құрамында органикалық қышқылы көп тамақтарды да пісіруге болады.
  • Алюминий ыдыста тамақты 2 тәулік -тен артық сақтауға болмайды; тұздалған қияр, капуста т б. осы сияқты тамақтарды да салмаған абзал, өйткені қышқылдық, сілтінің әсерінен ол тез сыр береді.
  • Алюминий ыдысты алғаш рет пайдаланар алдында ішіне май жағын, су қайнату не сүт пісіру керек.

Мырыштан жасалынған ыдыстар

• Мырышталған ыдыстар алдын ала мырыш жал атылған темір табақтарынан болмаса
• қара темірдің өзінен жасалады. Кейінгісіне мырыш ыдыс дайын болған соң жалатылады.
• Мырышталған ыдыста тамақ пісіруге, ауыз суды қайнатуға болмайды. Өйткені мұндайда пайда болатын мырыш тұзы адамға зиян. Мұндай ыдыстарда азақ-түлікті консервілеуге (мысалы, саңырауқұлақ, капустаны т. б.) болмайды.
• Мырыш жалатылған ыдысқа қышқылды, сілтілі ерітінділер (кір жуатын
• порошок) ас тұзы әсер етіп, мырыш жалатпаның бұзылуын тездетеді.
• Мырышты ыдыстарды кір жууға, кір қайнатуға, су, керосин сақтау үшін пайдалануға болады.
• Тоттанбайтын темірден жасалатын ыдыстарды негізінен сұйық тамақ пісіруге (себебі түбі жұқа әрі ыстыққа төзімді келеді) және тамақты ұзақ сақтауға (тамақтық дәмі бұзылмайды) пайдаланады.

Жез ыдыстар

• Жезден жасалған ыдыстар негізінен су, қайнатпа () қайнатуға т. б. арналған. Оларды алюминий және эмальды темір ыдысқа қарағанда ұзақ пайдалануға болады.
• Жез ыдыстарды ұзақ уақыт пайдаланбаса қарайып кетеді және бетінде жасыл жұқа қабат пайда болады.
• Ыдысқа органикалық қышқылдар, сүт, май және көптеген тағамдар әсер етеді.
• Тамақ пісіруге және ауыз суды қайнатуға арналған жез ыдыстың ішкі жағына міндетті түрде қола жалатады.
• Қайнатпа қайнататын ыдыстың ішкі жағына қола жалатпайды. Өйткені жездің жеміс-жидектің құрамындағы органикалық қышқыл мен әрекеттесуіне қанттың жоғары концентраты кедергі жасайды.
• ЬІдыстың сыртқы бетіне никель не хром жалатады.

Шойын ыдыстар

• Шойын ыдыстар қуырып, бұқтырылып пісіретін тамақтарға қолданылады.
• Шойын ыдыстың түсі қара, көбінесе ыдыстың ішіне кейде екі жағына бірдей әйнек түсті эмаль жалатады.
• Қара шойыннан жасалған ыдыстардың беті кедір-бұдыр болады. Сондықтан да оны тазалағанда ерекше ұқыптылық керек. Өйткені дұрыс тазаланбаған жағдайда оның бетін тат басады. Тат дайындалған тамақтың дәмі мен түсін бұзып, адам организміне зиянды әсер етеді.
• Сонымен қатар темір тұздары витаминдерді жойып жібереді.
• Эмальданған шойын ыдыстар органикалық қышқылдардың, тұздардың, сабын және сілтілердің өсеріне төзімді келеді.
• Эмалы кеткен ыдысқа тамақ пісіруге болмайды.

Мельхиор және нейзильбер ыдыстар

• Мельхиор және нейзильбер ыдыстар негізінен дастарқан жаюға арналады.
• Мельхиор (никель мен мыстың қорытпасы) беріктігі әрі әдемілігімен ерекшеленеді.
• Нейзильбер (мыс пен мырыштың қорытпасы) де мельхиор сияқты сапалық қасиетіменмен сипатталады.
• Тағамға арналған мельхиор және нейзильбер ыдыстарға сәндік әрі қорғаныш қаптама, ал

қалғандарына тек әсемдік қабат жалатылады.

• Мельхиор және нейзильбер ыдыстардың сыртына күміс жалатып, ішкі жағын қалайылайды. Сыртын никельдеген кезде ішкі жағы қалайыланатын, іші мен сырты бірдей никельденетін ыдыстар да бар.

Керамикалық ыдыстар

Керамикалық ыдыс көбінесе арнаулы керамикалық сырлармен әрленеді. Керамикалық ыдыстардың фарфордан, фаянстан, майоликадан, қыштан жасалынған түрлері бар.

• Фарфор ыдыс түсі ақ, қышқылға (лимон, сірке қышқылына) төзімді, қатты көзе жалатылған жылтыр (пышақпен сызғанда да сызат түспейді) әрі жұқа болады. Фарфор ыдысты шерткенде одан сыңғырлаған әсем дыбыс шығады. Фарфор ыдыстың басқа керамикалық бұйымдардан ерекше тек өзіне тән белгісі — оның ақ түсті болатындығы, жұқа жерінен сәуле көрінеді. Фарфор ыдыс кейде алуан түсті болып не түрлі түсті көзе жалатылып та жасалынады.
• Фаянс ыдыс кеуек, ылғал сіңірген, ақ түсті болады, ыдыстың жұқа жерінен де сәуле көрінбейді. Мөлдір көзе жалатылады. Шерткенде көмескі дыбыс шығарады. Фаянс ыдыстың беріктігі фарфор ыдыс қақарағанда шамамен 15—25%-ке төмен, әрі одан едәуір жеңіл. Ас үйде пайдалануға ыңғайлы - құмыра, азық-түлік салатын, сүт сақтайтын ыдыстар т. б.
• Майолика ыдыс кеуектеніп келеді де сыртына қышқыл көзе (кейде темір түстес) жалатылады. Фаянсқа ұқсас ақ майолика ыдыстар да болады. Майоликадан негізінен құмыра, нансалғыш, май салғыш, конфет салғыш, гүл вазасы, күл салғыш сияқты заттар жасалады.
• Қыш ыдыстарда кеуектеніп келеді (негізінен қошқыл күрең түсті), оның тамақ құйылатын іш жағына көзе жалатылады. Тамақ пісіру және ас сақтау үшін пайдаланылады.

Шыны ыдыстар

Шыны ыдыстар екі тәсілмен жасалынады:

• шойын не болат қалыптарда (формаларда) үрлеу;
• престеу арқылы.
• Әдетте үрленіп жасалған ыдыстың қабырғасы жұқа болады. Негізінен түссіз, мөлдір, қарапайым, барт не қорғасын қосылған шыныдай ішінара түрлі түсті шыныдай жасалынады. Үрленіп жасалған ьідысқа қарағанда престелген ыдыстың қабырғасы қалың болады: оны түрлі түсті шыныдай және аз мөлшерде хрустальдан қалыптайды.
• Ас-су ішетін шыны ыдыстардың түрлері көп (сусын, салаттарға т. б. арналған).
• Шыны ыдыстардың ішінде ерекше орын алатыны — ыстыққа төзімді шыныдай престеліп , тамақ пісіруге лайықталып жасалатын ыдыстар. Олар ыстыққа төзімді металлдан жасалған ыдысқа қарағанда тез суы майды. Тамақтың дәмін, исін өзгертпейді. Мұндай ыдыстарды пайдаланғанда жалын көзіне металл тор қою керек; ыстық ыдысты ылғалды, салқын жерге қоюға болмайды, шытынап кетеді.

Пластмасса ыдыстар]

• Пластмасса ыдыстар шыны, фарфор және фаянс ыдыстарға қарағанда берік, оңай тазаланады.
• Кейбір пластмассадан (мысалы, аминонласт) жасалған ыдыс судың қайнау температурасына (100°) шыдайды. Органикалық шыныдан немесе полистиролдан жасалған бұйымдар 70—75° температурада, ал полиэтиленнен жасалған ыдыстар 100° температурада формасын өзгертеді.

Ыдыс-аяқты тазалау барысы

• Алюминий ыдыс-аяқтарды ұнтақтармен және металл қылшақтармен (щеткалармен) тазалауға болмайды.Қышқыл мен сілтіден пайда болған қоңыр дақтарды асханалық сірке суына батырылып алынған мақтамен ұқыпты түрде сүртіл, содан кейін ыстық сумен жуады.
• Темір ыдыстар эмаль, мырыш және қалайы жалатылған түрде шығарылады.
• Эмальды ыдыстар органикалық қышқыл, тұз, сабын және басқа сілтілерге төзімді келеді. Мұндай ыдыстар оңай таз ал ан ады, онда тек тамақ пісіріп қана қоймай, тамақты ұзақ уақыт сақтауға да болады. Қою тамақтарды, әсіресе ботқа пісірмеген жөн, өйткені ыдыстың түбі күйіп, амалы бұзылады. Эмальданған ыдыстар мен құрал-жабдықтарды алюминий ыдыстарды тазалайтын заттармен тазалауға болады.
• Никельденген мельхиор және нейзильбер ыдыстарды жиі пайдаланғанда 7 —10 күнде бір рет сабынды суға 10%-тік мүсәтір спиртін (1 л суға 1 шай қасық) қосып жуып тұру керек. Ылғалдан түскен дақты жылы сірке суымен жуып, содан кейін таза сумен шайып кетіруге болады.
• Мельхиор бұйымдарды сабын мен таза бордың (тең мөлшерде) қоспасын пайдаланып жылтыратуға болады. Жылы суға сабынды езіп, оған бор қосып бірыңғай қоймалжың болғанша араластырады. Осы қоймалжынды ыдысқа жағып, құрғақ шүберекпен сүрте отырып жалтыратады.
• Никельденген мельхиор және нейзильбер ыдыстарды жез ыдыстар сияқты тазал айды.
• Шыны ыдыстарды қылшақпен (щетка), шүберекпіен не жөкемен жуу керек. Құм немесе сым жөкемен ысуға болмайды. Мойны жіңішке шыны ыдыстарды (шөлмек, графин) арнаулы щеткалармен жуады. Мұндай ыдыстардың ішіне жұмыртқаның, картоптың қабығын, ұсақтан жыртылған қағаз салып, үстіне толтыра су құйын жақсылан шайқап-шайқап жуып, шымшым сумен шаяды.
• Хрусталь ыдыстарды ыстық сумен жууға болмайды. Өйткені жалтырауы күңгірт тартады. Мұндай ыдыстар жылы сумен тіпті салқын сумен де жақсы жуылады.
• Өте кірленген пластмасса ыдыстарды ұнтақпен, пастамен тазалаудың әдістері: ылғал шүберекке не щеткаға порошок не пастаны шамалап салып, алдын-ала ылғалданған жерге (тазаланатын) жағын, ысқылап сүртіл, жақсылап жуады. Сұйық препаратпен жуу үшін шүберекті не губканы сол сұйықтыққа малып алып, содан кейін жуатын ыдыстың бетіне жағады да, 15—20 минут қалдырады. Осыдан кейін сумен жақсылап жуу керек.

Ыдыс атаулары

• Ағаш: астау, дүңіршек, зерен, кепшік, керсен, кеспек, көздей, күбі, қасық, ожау, табақ , тегене, тостаған, шара, шөміш.
• Металл: әбдесте, бақыр ,бақыраш, қасық, қазан, таба, таған, тегеш, шәугім, шелек, шөген, шылапшын.
• Фарфор: аққұман (шәйнек), кесе (ақпар), шыныаяқ.
• Балшық: кесе, көзе, көзелек, құмыра.
• Тас: тасқұман.
• Қамыс: мардан.
• Жүн: аяққап, боғжама, боқша, дорба, кесеқап, қанар, қапшық.
• Тері: бөрдек, долық, жан торсық, көнек, күпсер, қауға, мес, оқшантай, саба, сүйретпе, талыс, торсық, түйемойнақ, шанақ, шөпшік, шынықап.

• Ағаштан жасалған ыдыс түрлері
• Астау
• Зерен
• Күбі
• Қасық
• Ожау
• Табақ
• Тегене
• Тостаған
• Шара
• Шөміш

Теріден жасалатын ыдыс атаулары

• Көнек - ірі қара малдың бас не мойын терісінен жасалған, бие саууға не құдықтан су алуға арналған шүмегі бар ыдыс.
• Қауға - малдың терісінен жасалып, құдықтан су тартып алуға арналған шелек.
• Мес - сұйық тамақ құю үшін, бітеу сойылған ешкі терісінен жасалған ыдыс.
• Саба - жылқы терісінен жасалып, қымыз ашытуға қолданылатын ыдыс.
• Самар - қымыз құятын, ет жасайтын үлкен сопақ астау, тегене, тегеш.
• Сүйретпе - ірі малдың бас терісінен немесе мойын терісінен қымыз құюға арналған үлкен торсық.
• Талыс - жылқының бас терісінен жасалған оны-мұны салып қоятын ыдыс.
• Торсық - сусын құю үшін, ысталған теріен жасалған шағын ыдыс.
• Жан торсық - жолға шыққанда сусын құйып, жанға байлап жүретін торсық.
• Шанаш - малдың терісінен істелген түрлі зат салуға арналған ыдыс.

Тағы қараңыз

• Ыдыс
• Ыдыс-аяқ жуу машинасы
• Асханалық құралдар

Дереккөздер

1. Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9