Ұдмұрттар

Ұдмұрттар (өзд. атауы удмурт, удморт, ескірген орысша атауы — вотяктар, отяктар) — негізінен Ұдмұрт Республикасы мен Ресейдің көршілес облыстарында тұратын фин-угор халқы. 2010 жылғы халық санағы бойынша Ресейде шамамен 552 мың ұдмұрт өмір сүрді, оның ішінде Ұдмұрт Республикасының өзінде 410 мың адам тұрады.

Ұдмұрттар
Бүкіл халықтың саны
581 000 адам
Ең көп таралған аймақтар
Ресей	552 299 (2010)
Қазақстан	5 400 (2013)
Украина	4 712 (2001)
Өзбекстан	4 200 (2020)
Тәжікстан	635 (1989)
Түрікменстан	600 (2020)
Молдова	600 (2020)
Беларусь	481 (2020)
АҚШ	400 (2015)
Қырғызстан	300 (2020)
Латвия	216 (2021)
Тілдері
Ұдмұрт тілі
Діні
христиан діні, православие

Тілі

Ұдмұрт тілі фин-угор тілдер отбасының пермь тобына кіреді, тілдердің жалғамалы (агглютинативті) түріне жатады. Ұдмұрт тілінің орыс (кириллица) графикасына негізделген алғашқы жазбалары 1730 жылға жатады, ұдмұрт тілінің алғашқы ғылыми грамматикасы 1775 жылы құрылды (1975 жылы қайта шығарылды). Ұдмұрт тілінің екі диалектісі бар: солтүстік (Чепец өзені алабының, Вятка саласының сөйленістері, сондай-ақ ерекше этникалық топтың тілі – бесермян) және оңтүстік (Ұдмұртияның оңтүстік аймағының сөйленістері, сондай-ақ завят және закам сөйленістері).

Діні

Ұдмұрттар христиан дінінің православие тармағын ұстанады.

Тарихы

Ежелгі ұдмұрттардың арғы тегі — темір дәуірінде Ананьин археологиялық мәдениетін жасаған Еділ-Кама маңындағы автохтонды тайпалар. Ұдмұрт халқының қалыптасу процесі өте ұзақ уақытқа созылды. Бастапқыда бұл фин-перм тобына жататын шашыраңқы тайпалар болды. Оралдан басқа жерлерге ұзақ уақыт көшу нәтижесінде көптеген қауымдастықтар өмір салтын өзгертіп, мүлде басқа белгілерге ие болды. Ұдмұрттар көршілес коми халқымен бірге ежелгі мәдениеттің көптеген элементтерін сақтаған. 16 ғасырда ұдмұрттар Вятка жеріне қоныстанды, содан кейін олар жиі Арс деп аталып (аударм. - «адам, адамдар»), олар тұратын аймақ Арская деп аталды. Ресей мен Орда арасындағы жерлерді бөлуде ұдмұрт халқы екі бағытта дами бастады: солтүстікте славяндардың, оңтүстікте түріктердің билігінде. 1489 жылы Вятка жерлері Ресейдің құрамына кірді, бұл ұдмұрт халқының тарихын дамытудың жаңа кезеңі болды. Қазан хандығы құлағаннан кейін қазіргі Ұдмұртияның бүкіл аумағы орыстардың қол астына өтті. XVIII ғасырдан бастап өнеркәсіптің қарқынды дамуы басталады. Ұдмұртиядағы Ресей империясы темір өндірісімен, атыс қаруын өндірумен айналысқан. Келесі екі ғасырда Ұдмүртия қиын кезеңдерді, соның ішінде Екінші дүниежүзілік соғыстың басталуына байланысты тынымсыз еңбекті бастан өткерді. Бүгінгі таңда ұдмұрттың жері Ұдмұрт Республикасы деп аталады және Ресей Федерациясының құрамындағы мемлекет болып табылады.

Кәсібі

Ежелгі удмурттардың негізгі кәсібі егіншілік пен мал шаруашылығы болды. Құнарлы топырақтар әртүрлі дақылдарды өсіруге қолайлы болды, адамдар үнемі жидектер мен көкөністерді қолдануға мүмкіндік алды. Ер адамдар аңшылық, балық аулау, омарта шаруашылығымен айналысқан. Ұдмұрттар ағаш дайындау, ағаш өңдеу, тоқу, әшекейлі тоқыма өнерін, кесте тігуді жақсы меңгерген. 18 ғасырда өнеркәсіптің дамуы басталды. Халық дәстүрлі қолөнерді тастап, өндіріске көшті. Бүгінгі күнге дейін Ұдмұрт халқының бір бөлігі өндіріс саласында жұмыс істейді, бірақ кейбіреулері ата-бабаларының жұмысын жалғастыруда.

Дәстүрлі удмурт үйінің фин-угор тұрғын үйімен ұқсас ерекшеліктері бар. Жергілікті тұрғындар оны «кода» деп атайды. Кейінірек ұдмұрттар ағаштан жасалған тұрғын үйлерде өмір сүре бастады. Үйдің ішіне балшық пеші (гур) қойылды. Қазір Ұдмұртияда көптеген заманауи үйлер салынды, бірақ халық дәстүрлі безендіруді сақтауға тырысуда. Ескі тәсілмен терезелерге шыт матадан жасалған және ұлттық өрнектермен тігілген перделер ілінеді.

Мәдениеті

Ұдмұрттар

Көптеген ұдмұрт ақындары әлеуметтік-лирикалық, батырлық, эпикалық сипаттағы өмір, өмір қиындықтар туралы айтты. Көптеген әдебиеттер мифологияға арналған. Ұдмұрт фольклоры өмірдің барлық қырынан сыр шертетін, көптеген фольклорлық шығармалар эпос, ертегі, әңгімеге айналды, нақыл сөздерді, мақал-мәтелдерді келтірді.

Жақсы жолға қойылған егін шаруашылығының арқасында Ұдмұрт халқы егіннің алуан түрлерін алуға қол жеткізді. Адамдар әрқашан минералдарға, витаминдерге, белоктарға, микроэлементтерге бай тағамдарды жеген. Ұдмұртияның асханасы дәнді және бұршақ дақылдарына бай. Бұршақтан кисель қайнатылады, сорпалар пісіріледі. Нан өнімдері әрқашан жоғары бағаланады. Табани - ең сүйікті шелпек наны болып саналады. Қышқыл қамырдан жасалған бұл кішкентай шелпектерге еріген сары май мен қаймақ қосылады, кейде тұздалған сүзбе қосылады. Жаздың күнінде мұндай тортты жидектермен жеуге болады, ол тек ыстық күйде желінеді. Сан алуан түрлі тағамдардың ішінен ұдмұрт тұшпарасын айтуға болады. Олардың көптеген түрлері бар. Салмалары қой еті, шошқа еті, шалғам, саңырауқұлақтар, сүзбе т.б. болуы мүмкін. Мереке күндері перепечи пісіреді, бұл тағам чебуректерге ұқсайды. Салмалары картоп, шалғам, қырыққабат, саңырауқұлақтар, тауық жұмыртқалары болуы мүмкін. Ең танымал сусын - сур. Бұл ұдмұрт квасы, оған құлмақ, анис, қайың жапырақтары қосылады. Қара бидай ұнында қышқыл дайындалады. Сур қара бидай ұнынан дайындалады.

Әйелдер тоник тәрізді кенеп көйлек киіп, үстіне ақ халат киді, белдеулерін байлады. Аяқ киім ретінде киізден жасалған байпақ немесе шәркей киді. Киімдерін өз қалауы бойынша ою-өрнектермен безендірді, әйелдер киімдерді моншақтармен кестелеуді ұнататын, ал оңтүстікте монеталар танымал болды. Тұрмысқа шыққан әйелдер маңдайларына таңғыш тағуы керек, негізгі бас киімі қайың қабығынан жасалған қалпақ болды. Еркектер жағасы қиғаш, тоника тәрізді көйлек киген. Олар оның белдігін байлап, шалбар киіп, басына киізден жасалған қалпақ киіп, аяқ киіммен немесе етікпен жүрді.

Қазақстандағы ұдмұрттар

Қазақстанның ұдмұрт диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:

• 15 786 (1970 ж.),
• 15 460 (1979 ж.),
• 15 530 (1989 ж.),
• 9 090 (1999 ж.),
• 5 400 (2013) адам.

1989 жылы Қазақстанда тұратын ұдмұрттардың 47%-ы өз ұлтының тілін ана тілі деп санайтындықтарын айтты, алайда тек 4,4%-ы ұдмұрт тілін біледі; ұдмұрттардың 0,3% қазақ тілін ана тілі деп таныды, 0,7%-ы қазақ тілін біледі; ұдмұрттардың 52% орыс тілін ана тілі деп санайды, ал олардың 44%-ы орыс тілін біледі. 1999 жылғы санақ бойынша Қазақстан ұдмұртттарының қостілділік дәрежесі мынадай түрде анықталды: біртілділер – 6075 адам (66,8%), қостілділер – 3015 адам (33,2%).

Дереккөздер

1. Э.Д. Сүлейменова, Д.Х.Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы»: Кітап.–Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020 ж. 189-бет.
2. Наталья Кошина. Удмурты — один из самых интересных народов России https://travelask.ru/articles/udmurty-odin-iz-samyh-interesnyh-narodov-rossii
3. Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.-Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 415-бет ISBN 978-601-7472-88-7