Парсылар Персылар өз атауы фарсы ирани ұлт Иранның негізгі халқы АҚШ Ирак Аустрия Франция Ұлыбритания ТМД елдері т б мем

Парсылар (Персылар) (өз атауы – фарсы, ирани) — ұлт, Иранның негізгі халқы. АҚШ, Ирак, Аустрия, Франция, Ұлыбритания, ТМД елдері, т.б. мемлекеттерде де тұрады. Жалпы саны 55 млн. адам.

Бүкіл халықтың саны
Парсылар
فارس (фарсылар)

55 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Иран	50 003 000
Түркия	624 000
Ауғанстан	577 000
БАӘ	455 000
Ирак	419 000
АҚШ	336 000
Тілдері
парсы тілі
Діні
мұсылман-шииттер

Этнонимі

Бұл халық тарихта ірі мемлекет құра білген қауым. Қазақтар кейінгі парсыларды қызылбас деп атаған. Олар – көне дәуірден бүгінгі күнге дейін мықты, қуантты, ел құра білген халық. Парсы елі 1935 жылы ресми түрде мемлекет атауын өзгертіп, Иран деген атауға көшті. Бірақ «парсы» атауы әлем тілдерінің көбінде сол күйінде сақталып қалды, «парсы кілемі», «парсы мысығы» т.б. Бұл қауымның «парсы» атауынан бас тартуына тарихи санасы себеп болды. Өйткені парсылар өздерін «парсы» деп емес, «арийдің ұрпағымыз» деп санайды. Ал оларға парсы атауын беріп, айдар таққан көрші қауымдар болатын. Солардың бірі – гректер. Парсылар мен гректер ұзақ жыл соғысқан елдер. Сондықтан мемлекетке «Арий жері», «Эран» деген мағынамен ұқсас «Иран» деген атауды қоюды жөн санаған. Басында мемлекет атауы өзгерген кезде, жергілікті халық қарсы болған. Кейін иран шахы 1959 жылы «Иран» мен «Парсы» атауын тең дәрежеде қолдану жөнінде үкім шығарады. Екі атаудың мәртебесі теңескендей болды. Бірақ уақыт өте келе шағын әрі айтуға жеңіл «Иран» атауы басымдық ала бастады.

Тілі

Парсы тілінде сөйлейді. Парсы тілінің жазуы қосымша дәйекші (диакритикалық) белгілері бар араб әліпбиіне негізделген. Парсы тілі ежелгі жазба дәстүріне, IX ғасырдың бірінші жартысындағы ең құнды ескерткіштерге ие.

Діні

Діні бойынша олар мұсылман-шииттер, аздаған сүнниттік мұсылмандар бар. Ислам діні 7 ғасырда, арабтар елді жаулап алғаннан кейін тарады. Бұған дейін парсылар зороастризмді ұстанды.

Тарихы

Ежелгі иран тайпалары Орталық Азиядан б.з.б. 2-мыңжылдық соңында оңтүстік-батыс өңірлерге қоныстанған. Олар Мидия мемлекетінде, Ахемен әулеті құрған мемлекетте негізгі рөл атқарды. 7 ғасырдағы араб шапқыншылығынан кейін парсылар арасында ислам діні тарала бастады. Парсылардың этникалық тарихында арабтардан соң түріктер (11 – 12 ғасырлар, салжұқтар), түркі-моңғолдар (13 –14 ғасырлар, Хұлағу әулеті) өз іздерін қалдырды. 16 ғасырдың бас кезінде парсылар ирандық Сефеви әулетіне бағынса, 19 ғасырдың орта тұсында оларға қаджарлар өз үстемдігін орнатты. Парсылардың одан әрі қалыптасуына араб, түрік, моңғол тайпалары да қатысты. 19 ғасырдың аяғында парсылардың ұлт болып қалыптасуы басталды, ол бүгінгі күнге дейін жалғасуда. Иранның басқа ұлттарының парсыларының, ең алдымен, иран тобының тілдерінде ассимиляциялану процесі жүріп жатыр.

Кәсібі

Парсылар ежелден суармалы егіншілікпен айналысты; бидай, тары, күріш, мақта, арпа, шай, қызылша, т.б. дәнді дақылдар екті, қой өсірді. Қалалық жерлерде қолөнер мен сауда дамыды. Парсы шеберлері жасаған кілемдер, керамикалық ыдыстар, зергерлік бұйымдар көп елдерде жоғары бағаланады. Парсы жұмысшыларының бір бөлігі – мұнайшылар, тоқымашылар, теміржолшылар, т.б.

Тұрмыс салты

Парсылардың маңызды дәстүрлерінің бірі - қонақжайлылық. Қонақтарға ерекше көңіл бөлініп, жылы лебізбен, құрметпен қарсы алады. Үй иелері қонақтарды ең жақсы тағамдар мен сусындармен сыйлауға, оларға қонақжайлық пен қамқорлық көрсетуге тырысады. Тағы бір маңызды дәстүр - отбасылық қарым-қатынас. Отбасы парсы өмірінде басты рөл атқарады және олар отбасылық қарым-қатынасқа қатысты дәстүрлерге үлкен мән береді.

Парсы дәстүрлерінің көрнекті ерекшеліктерінің бірі - рәміздер мен символдық қимылдардың көп қолданылуы. Парсы дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарының табиғатпен, егіншілікпен де байланысы бар. Көптеген мерекелер мен рәсімдер егіншілікпен, егін жинаумен және табиғи құдайларға табынумен байланысты. Бұл парсыларға өздерінің тарихи тамырларымен байланысын сақтауға және табиғаттың мәнін түсінуге мүмкіндік береді.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Елді мекендері ретсіз орналасқан. Иранда таулы жер басым болғандықтан, олардың ауылдары басқа таулы халықтардың ауылдарына ұқсас. Елді мекеннің тағы бір түрі – кале (бекініс). Оның ағаш қоршауы мен қақпасы бар. Тұрғын үй саманнан, кірпіштен тұрғызылып, төбесі қамыспен жабылды. Құрылыста ағаш пен кірпіш қолданылады. Үйлердің қабырғалары көшеге қарайды, ал ішінде жабық аула бар. Кейде аулада веранда (аиван) салынады. Ішкі бөлігі еркек (бирун) және әйел (эндерун) бөлігі болып бөлінеді. Жиһаздар, кілемдер, төсеніштер күнделікті өмірде қолданылады. Ыдыс-аяқ, құралдар, заттар қабырғадаға қуыстарда (тауашаларда) сақталады. Жылыту үшін ошақ, пеш және мангал қолданылады.

«Тарихи костюм» кітабынан парсы киімінің үлгілері (1888)

Дәстүрлі киімдері

Ерлер матадан тігілген көйлек, шалбар, үстіңгі жағына жеңсіз каба, қой терісінен тігілген киді. Парсылар жібекті де қолданды, ал негізгі түстер ұзақ уақыт бойы қою қызыл және күлгін болды. Мидия костюмі тек жоғары дәрежелер мен сарай қызметкерлеріне қол жетімді болды. Сыйлыққа костюм алу құрметті деп саналды ол патша сыйлығы ретінде қабылданды.

Әйелдердің негізгі киімі – көйлек, кофта, бүкіл денесін жауып тұратын чадра болды. Ауқатты парсылар інжу-маржанмен безендірілген кафтандар мен әдемі өрнектері бар үшкір қалпақтар киген. Қыздар көйлектерінің үстінен мөлдір шапан киді. Аяқ киім ретінде былғарыдан жасалған аяқ киім немесе етік таңдалды. Ерлердің аяқ киімі қарапайымдылығымен ерекшеленсе, әйелдердің аяқ киімі кестемен безендірілген.

Дәстүрлі тағамдары

Парсы тағамдары өте алуан түрлі. Қарапайым халық етті аптасына бір, ауыл тұрғындары мен көшпелілердің көптеген тайпалары оны өте сирек қабылдайды, әдетте ерекше жағдайларда, мысалы, үйлену тойларында. Қыста кәдімгі тамағы – нан мен ірімшік, жазда – нан мен жеміс. Кейде олар бұл тағамды сорпамен, қышқыл сүтпен, кептірілген жемістермен және қатты пісірілген жұмыртқалармен әртараптандырады. Персияның оңтүстігінде құрма өте арзан әрі жақсы тағам көзі болып табылады. Жазда шаруа салат, жүзім, өрік және қияр жейді, бұл тағамды нан, ірімшік және сүзбемен түрлендіреді.

Қалаларда кебаб парсылардың ең сүйікті тағамы болып саналады. Оны майдалап туралған қой етінен жасайды, ол пиязбен бірге қуырып, ыстық тұтынады. Барлық жастағы парсылар тәттілерді өте жақсы көреді, кәмпиттердің көпшілігі лимон шырынынан жасалған. Балықты тек жағалаудағы қалаларда жейді. Діни қызметкерлерге қоян етін жеуге тыйым салынған. Басқа тағамдар әрдайым дерлік чило деп аталатын майсыз пісірілген күрішпен дайындалады. Көбінесе тауық еті, кекілік немесе қой еті, грек жаңғағы, анар шырыны және еріген сары май қосылған тұздық түрі (фисинджан) беріледі.

Фольклоры

Классикалық иран поэзиясы (рубаилар, ғазалдар, т.б.) бай парсы фольклорымен байланысты. Батыр Рустам т.б. туралы эпикалық әңгімелер мен аңыздар бар. Парсылардың кәсіби және халық музыкасының ғасырлық дәстүрі бар. Парсы әндері негізінен монодиялык (бір дауысты) түрде орындалады. Халық музыкасының теснифи (баллады), теранс (жергілікті әуен), касида (ода), ғазал (лирикалық ән) түрлері кең тараған. Сазды аспаптары: саз, тар (ішекті), кеманча (ысқылы), керней, зурна (үрлемелі), зарб (соқпалы). Жалпы ирандық музыка ежелгі дәуір мен орта ғасырлардан бері айтарлықтай эволюциядан өткен аймаққа ғана тән түрлі музыкалық аспаптарды пайдаланады. Дәстүрлі Сасани музыкасында октава он жеті тонға бөлінген. 13 ғасырдың аяғында ирандық музыка да батыстық әріптестеріне ұқсайтын он екі интервалды октаваны сақтап қалды.

Қазақстандағы парсылар

Қазақстанның парсы диаспорасы санының жалпы динамикасы мынадай:

1970 жылы - 2 983 адам;
1979 жылы - 2 916 адам;
1989 жылы - 3 125 адам;
1999 жылы - 2 869 адам;
2009 жылы - 4 819 адам.

Негізінен Түркістан облысында тұрады (80,0%).

Сілтеме

Ортаққорда бұған қатысты медиафайлдар бар: Парсылар

Дереккөздер

Қымбат Слямбек. Бұрынғы парсылар – қазіргі Иран жұрты. Тексерілді, 27 қазан 2024.
Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 170.
Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017 ж. Тексерілді, 27 қазан 2024.
Иванов М.С. Парсылар. Тексерілді, 27 қазан 2024.
Кеңестік тарихи энциклопедия. Тексерілді, 27 қазан 2024.
Парсылар: Иранның тарихы, мәдениеті және халықтары. Тексерілді, 27 қазан 2024.
Парсылар. Тексерілді, 27 қазан 2024.
Парсылар - ұлы инженерлер мен жауынгерлер. Тексерілді, 27 қазан 2024.
Парсы асханасы. Тексерілді, 27 қазан 2024.
Парсылар. Тексерілді, 27 қазан 2024.
Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 362. — ISBN 978-601-7472-88-7.

Сілтемелер

Иран

[1] Қымбат Слямбек. Бұрынғы парсылар – қазіргі Иран жұрты. Тексерілді, 27 қазан 2024.

[2] Э.Д. Сүлейменова, Д.Х. Ақанова, Н.Ж.Шаймерденова «Қазақстан тілдері: әлеуметтік лингвистика анықтамалығы» — Алматы: «Издательство Золотая Книга» ЖШС, 2020. — Б. 170.

[3] Үлкен Ресей энциклопедиясы 2004–2017 ж. Тексерілді, 27 қазан 2024.

[4] Иванов М.С. Парсылар. Тексерілді, 27 қазан 2024.

[5] Кеңестік тарихи энциклопедия. Тексерілді, 27 қазан 2024.

[6] Парсылар: Иранның тарихы, мәдениеті және халықтары. Тексерілді, 27 қазан 2024.

[7] Парсылар. Тексерілді, 27 қазан 2024.

[8] Парсылар - ұлы инженерлер мен жауынгерлер. Тексерілді, 27 қазан 2024.

[9] Парсы асханасы. Тексерілді, 27 қазан 2024.

[10] Парсылар. Тексерілді, 27 қазан 2024.

[11] Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева./Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева Қазақстан халқы. Энциклопедия — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. — Б. 362. — ISBN 978-601-7472-88-7.